Η κλειστή ζωή

«Η κλειστή ζωή του Στεργιόπουλου μούδωσε μια άριστα αισθητική ικανοποίηση. Το βιβλίο του είναι ένα έργο πρωτότυπο, καλογραμμένο και πολύ ελληνικό. Είναι ο πρώτος από τους νέους, που μας δίνει τη μοναξιά, την πλήξη και τη μικρόχαρη ζωή της επαρχίας με τόσο άρτιο και καλλιτεχνικό τρόπο.»

ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχει μια γενική εντύπωση, που μεταφέρεται κάπως αβασάνιστα απο κριτικό κείμενο σε κριτικό κείμενο ότι Η κλειστή ζωή είναι μυθιστόρημα που έχει ως υπόδειγμά του το Φθινόπωρο του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το Φθινόπωρο για αρκετά χρόνια είχε το ρόλο του αρχετύπου για κάθε απόπειρα δημιουργίας ελληνικού μυθιστορήματος ή διηγήματος που χρησιμοποιούσε με ασύμβατο τρόπο το χρόνο σε σχέση με τη δράση και την εσωτερική εξέλιξη της μυθοπλασίας. Ως τέτοιο πρότυπο ή ως προάγγελος της μοντερνιστικής γραφής στα ελληνικά αφηγηματικά είδη, αποτελεί την πιο ορατή προϋπόθεση του μυθιστορήματος του Αγγελου Τερζάκη Μενεξεδένια πολιτεία (1937), όπου η ρομαντική υπόμνηση του «ιοστεφούς άστεος» έρχεται σε ειρωνική αντίθεση με τη θολή ατμόσφαιρα του πολιτικού και κοινωνικού περιβάλλοντος της μεσοπολεμικής Αθήνας, ατμόσφαιρα που ευνοεί την εκκόλαψη παρορμητικών αντιδράσεων στα διχασμένα μυθιστορηματικά πρόσωπα.

Αναντίρρητα, η ακινησία της ζωής του Μεσολογγίου, έτσι όπως αποτυπώνεται στο Φθινόπωρο, έχει αρκετές αναλογίες με την ακινησία της ζωής στην Ανδρο, όπως περιγράφεται από τον Στεργιόπουλο στην Κλειστή ζωή. Η κυριότερη αναλογία νομίζω πως βρίσκεται στο ότι και στα δύο μυθιστορήματα, μέσω των βασικών χαρακτήρων, της Μαρίκας και του Στεφάνου αφ' ενός, του Αργύρη αφ' ετέρου, μεταφυτεύεται στην ελληνική επαρχία ένας τρόπος ζωής αστικός, με νοοτροπίες και συμπεριφορές ανθρώπων που το συναισθηματικό τους βάθος, όπως και οι κυμαινόμενες εσωτερικές τους διαθέσεις, δείχνουν την ασυμβατότητά τους με το περιορισμένο κοινωνικό πλαίσιο που μέσα του ζουν. Από μια άποψη, οι βασικοί χαρακτήρες τόσο του Χατζόπουλου όσο και του Στεργιόπουλου είναι άτομα deracines, γι' αυτό και δεν τους αγγίζουν στο βάθος τα τυπικά χαρακτηριστικά της επαρχιακής ζωής: οι ανούσιες συζητήσεις για τα επαγγελματικά και τα τρέχοντα, οι συμπάθειες και οι αντιπάθειες, ο περιορισμένος ορίζοντας των ενδιαφερόντων.

Η δεύτερη αναλογία βρίσκεται στο πώς και οι δύο μυθιστοριογράφοι εισάγουν ως ανώνυμη παρουσία των μυθοπλασιών τους τη φύση. Τόσο στο Φθινόπωρο όσο και στην Κλειστή ζωή, παρά το ότι οι διαφορές τονισμού στη ροή της αφήγησης είναι αρκετές, τα φυσικά στοιχεία έχουν πρωτεύουσα σημασία. Ο άνεμος, η βροχή, η υγρασία, ο συννεφιασμένος ουρανός, η ακύμαντη και η αγριεμένη θάλασσα, το φως της μέρας και το σκοτάδι, ο ήλιος, δημιουργούν συγχορδίες με την εκάστοτε ψυχική κατάσταση των προσώπων, έτσι ώστε ένα φαινόμενο φυσικό να μεταστοιχειώνεται σε φαινόμενο συναισθηματικό, περνώντας την κίνηση και τους ρυθμούς του στον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων.

Εμφανίζονται, πάντως, και βασικές διαφορές ανάμεσα στο Φθινόπωρο και στο χαμηλόφωνο κόσμο της πεζογραφίας του Κώστα Στεργιόπουλου.

Το μυθιστόρημα του Χατζόπουλου, αν προστρέξουμε σε όρους της μουσικής, είναι μια «πένθιμη συμφωνία», όπως το όρισε εύστοχα ο Στέλιος Ξεφλούδας. Η ζωή μοιάζει βυθισμένη, όπως και η φύση, σ' ένα ελεγειακό θάμπος. Ενώ στην Κλειστή ζωή, που και εδώ η μουσική έχει έναν εμφανέστατο ρόλο, η ενορχήστρωση περιλαμβάνει πολύ περισσότερα στοιχεία που ακολουθούν διαφορετικές κλίμακες. Ετσι, έχουμε πλάι σε αναρίθμητα επουσιώδη περιστατικά τα οποία προετοιμάζουν το «μεγάλο γεγονός», δηλαδή τη σχολική συναυλία στη Λέσχη του νησιού, τη ζωή να πάλλεται αδιάκοπα ακολουθώντας τους δικούς της κανόνες. Μπορεί να υπάρχει έκδηλη σε κάποια από τα πρόσωπα η αίσθηση της μοναξιάς, ακόμα και της ασφυξίας από την αδράνεια της συμβατικής καθημερινότητας. Ομως διακρίνεται αμέσως, από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου, και μια θερμότητα που διαχέεται μέσα από τους αρμούς των ανθρώπινων σχέσεων, μέσα από συζητήσεις, εσωτερικές σκέψεις ή και διαφωνίες τους.

Από αυτή την πλευρά λοιπόν, η Κλειστή ζωή δεν διαγράφει μόνο το σχήμα μιας μικρής κοινωνίας. Η στατική επαρχιακή ζωή, η ραθυμία στην κίνηση του «αντικειμενικού» χρόνου, η τυπική σε τέτοιες κοινωνίες μεγέθυνση του ελάχιστου σε μείζον, η συνεχής ανακύκλωση των ίδιων πραγμάτων, όλα όσα ναρκώνουν ακόμα και τη σκέψη σ' αυτή τη νησιώτικη κωμόπολη, είναι ρεαλιστικές πινελιές που όμως όλες μαζί συγκροτούν περισσότερο ένα συλλογικό ψυχικό τοπίο. Οπως το μυθιστόρημα εξελίσσεται καταλαβαίνουμε ότι τα συγκεκριμένα πρόσωπα, οι σημαντικοί και οι ασήμαντοι, έχουν έναν μάλλον συνοδευτικό ρόλο για να αναδειχθεί η παντοδυναμία της φύσεως και η παντοδυναμία του ζωικού ενστίκτου, που απελευθερώνεται εδώ κι εκεί, πηγαίνοντας να σπάσει κανόνες και θεσμούς.

Ετσι, στο βαθμό που όλα εντάσσονται σ' έναν προαιώνιο κύκλο φυσικών πραγμάτων, το ενδιαφέρον του συγγραφέα στρέφεται στην εσωτερική ζωή των ανθρώπων που μοιάζει περισσότερο αινιγματώδης -τουλάχιστον σε κάποια σκοτεινά ξεμυτίσματά της- παρά στη χωρίς πολλές ανατροπές διαδοχή των καθημερινών, συμβατικών γεγονότων.

Κάθε κίνηση που γίνεται μέσα στο μυθιστορηματικό τοπίο της Κλειστής ζωής είναι μια κίνηση προβλεπόμενη -εκτός από τις στιγμές εκείνες όπου οι άνθρωποι καταδύονται στις φαντασιώσεις, στα όνειρα, στις ενοχές και στις αναμνήσεις τους. Και τελικά, τόσο τα άψυχα αυτού του περιορισμένου κύκλου όσο και τα έμψυχα σ' αυτές τις στιγμές ξεπερνούν τη συμβατική τους σημασία μέσα στο περιβάλλον της μικρής νησιώτικης κοινωνίας. Αποκτούν δηλαδή ένα νόημα βαθύτερο. Οι διάλογοι, οι εσωτερικοί μονόλογοι, οι σύντομες αλλά ευθύβολες περιγραφές της φύσης, μιας φύσης που υπογραμμίζει με την παρουσία της την αμφισημία των πάντων, η έντεχνη εναλλαγή σιωπών, ήχων, ομιλιών και υπαινικτικών φράσεων -όλα ενορχηστρώνονται από τον Στεργιόπουλο για να υποδηλώσουν κάτι που κινείται κάτω από τις ρεαλιστικές περιγραφές. Με τρόπο που να δημιουργείται μια συνολική υποβλητική ατμόσφαιρα, η οποία ταυτόχρονα περιγράφει και υπαινίσσεται: άλλοτε έναν κόσμο κοιταγμένο με τη σκωπτική ματιά του αθέατου και αμέτοχου αφηγητή και άλλοτε, τον ίδιο κόσμο, κοιταγμένο με ένα προσωπικό, ευαίσθητο και ίσως ειρωνικό βλέμμα. Από την πλευρά αυτή, η διοργάνωση της συναυλίας από τα επίλεκτα μέλη της τοπικής νησιωτικής κοινωνίας -ένα ισχνό στην κυριολεξία κίνητρο- δίνει την ευκαιρία στο συγγραφέα να συνθέσει το συλλογικό πορτρέτο μιας ζωής που συνήθως σέρνεται και σπανιότερα φτερουγίζει, αν και όχι πάντοτε με δραματικές προεκτάσεις. Ομως, έτσι ή αλλιώς, το συλλογικό αυτό πορτρέτο μοιάζει να είναι πιο ενδιαφέρον από τα επιμέρους πορτρέτα του φαρμακοποιού, του έπαρχου, του διευθυντή της τράπεζας, του εκδότη της εφημερίδας, του γιατρού, αφού αυτά τα τελευταία είναι υποτυπώδη εναλλακτικά προσωπεία που ουσιαστικά αποτελούν το ένα παραλλαγή του άλλου.



ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/03/2003