Ο Αντι-διαφωτισμός

Ο Zeev Sternhell, ακούραστος μελετητής του έργου των κλασικών του Διαφωτισμού Βολταίρου, Μοντεσκιέ, Ρουσσώ και Καντ, υποστηρίζει ότι η ιστορία των τελευταίων τριών αιώνων σφραγίζεται από τη συνεχή διαμάχη των οπαδών και των εχθρών του Διαφωτισμού. Υπάρχουν δύο αντίθετοι τρόποι για να κατανοήσει κανείς τη νεωτερικότητα: αυτός που αναζητεί την ατομική ευτυχία, την ελευθερία, την πρόοδο, την ανεκτικότητα, κι εκείνος που εξυμνεί τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και τις αξίες της κοινότητας. Οι οπαδοί του Διαφωτισμού έχουν ως κοινό σκοπό την απελευθέρωση του ατόμου από τους καταναγκασμούς της ιστορίας και τα δεσμά της παράδοσης. Ο άνθρωπος, ως ορθολογικό ον, ελεύθερο και αυτόνομο, δεν έχει πλέον ανάγκη ούτε την ιστορία, ούτε τη θρησκεία, ούτε την κηδεμονία. Οι εχθροί του Διαφωτισμού, από τον Herder έως τον Huntington, εξυμνούν την ιστορία, την κουλτούρα, τη γλώσσα, στρέφονται εναντίον της ιδέας της αυτονομίας του ατόμου, εναντίον της καθολικότητας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αν η διαφωτισμένη νεωτερικότητα είναι εκείνη του φιλελευθερισμού που οδηγεί στη δημοκρατία, η άλλη νεωτερικότητα, που εμφανίζεται στις αρχές του 20ού αιώνα, παίρνει τη μορφή της επαναστατικής, εθνικιστικής, κοινοτιστικής Δεξιάς, που είναι ορκισμένος εχθρός των οικουμενικών αξιών.

Το βιβλίο αποτελεί πολύτιμο οδηγό για την κατανόηση ενός σκοτεινού κεφαλαίου της ευρωπαϊκής ιστορίας, αλλά και για τη διερεύνηση ορισμένων επικίνδυνων τάσεων και ιδεολογικών ρευμάτων της σύγχρονης εποχής.

Σημειωματάριο Ιδεών: Οι εχθροί του Διαφωτισμού

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του ισραηλινού στοχαστή Ζέεβ Στέρνχελ «Ο αντι-Διαφωτισμός» (εκδόσεις «Πόλις»). Ο Πιέρο Ινιάτσι, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, έγραψε για το βιβλίο το ακόλουθο κείμενο, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Il Sole 24 Ore».
Το Δεκέμβριο του 1784 ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος Ιμάνουελ Καντ συνόψιζε το νόημα του κινήματος των γάλλων philosophes του 18ου αιώνα με αυτά τα λόγια: «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου (...). Sapere aude! Εχε θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δικό σου νου! Αυτό είναι το έμβλημα του Διαφωτισμού».

Εδώ βρίσκεται το βαθύτερο νόημα της ρήξης που προκάλεσε ο Διαφωτισμός: η απεριόριστη εμπιστοσύνη στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τα σκοτάδια της άγνοιας και της προκατάληψης, στην υπεροχή του λόγου απέναντι στο ανορθολογικό, στη δυνατότητα του ανθρώπου να προοδεύει, να βελτιώνει την κατάστασή του, να προχωράει πέρα από την παράδοση, τις κληρονομημένες ιδέες, τις εδραιωμένες ιεραρχίες και τις συνθήκες που θεωρούνται αμετάβλητες.

Ο λόγος συναδελφώνει τους ανθρώπους, τους καθιστά ίσους. Ακριβώς επειδή είναι προικισμένοι με αυτή την ιδιότητα, όλοι οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί ίσοι. Ορθολογισμός και εξισωτισμός συνδέονται με ένα σφιχτό εναγκαλισμό. Δεν είναι όμως ένας εναγκαλισμός που αποκλείει, επειδή αντίθετα «αγκαλιάζει» ολόκληρη την ανθρωπότητα. Με αυτόν τον τρόπο η τριάδα της σκέψης του Διαφωτισμού -ορθολογισμός, εξισωτισμός και οικουμενισμός- είναι πλήρης.

Η επαναστατική δύναμη της εμπειρικής θέσης του «γαλλο-καντιανού» Διαφωτισμού δεν μπορούσε να επιβληθεί χωρίς να συναντήσει αντιστάσεις. Η επίκληση του ιδιαίτερου ενάντια στο οικουμενικό, της παράδοσης ενάντια στην ανανέωση, της θρησκείας ενάντια στο λόγο, της αρχής της αυθεντίας ενάντια σε εκείνη της ελευθερίας, της οργανικής κοινότητας ενάντια στο άτομο, του ανήκειν που καθορίζεται από τη γη και το αίμα ενάντια στον κοσμοπολιτισμό, όλα αυτά τροφοδοτούν την αντίδραση στους φιλοσόφους του Διαφωτισμού.

Αυτή τη μακρά παράδοση που ξεκινάει παράλληλα από τον Αγγλο Έντμουντ Μπερκ και από τον Γερμανό Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ, για να φτάσει μέχρι τους σημερινούς αμερικανούς νεοσυντηρητικούς, πραγματεύεται το ογκώδες έργο του ισραηλινού ιστορικού των ιδεών Ζέεβ Στέρνχελ.

Το ταξίδι του Στέρνχελ στην ιστορία των ιδεών κινείται από τον 18ο αιώνα μέχρι τους συντηρητικούς φιλελεύθερους του Ψυχρού Πολέμου με επικεφαλής τον Αϊζάια Μπερλίν, για να καταλήξει με τους νεοσυντηρητικούς όπως ο Ιρβινγκ Κρίστολ και η Γκερτρούντε Χίμελφαρμπ. Σύμφωνα με τον Στέρνχελ υπάρχει ένα μακρύ, κόκκινο νήμα που συνδέει την αρχική αντίδραση των Μπερκ και Χέρντερ με εκείνη των επιγόνων.

Σε όλους αναδύεται η αντίθεση προς την αξίωση του ατόμου να θέλει να αναγορευτεί σε πλαστουργό της ζωής του, περιθωριοποιώντας το ρόλο της παράδοσης. Επειδή η κουλτούρα του Διαφωτισμού είναι μια «κριτική κουλτούρα», όπως γράφει ο Στέρνχελ, «και σύμφωνα με αυτήν καμιά τάξη δεν νομιμοποιείται μόνο και μόνο επειδή υπάρχει».

Είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που διεκδικούν ως θεμέλιο της κοινωνίας και της πολιτικής όχι μόνο οι πρώτοι ανταγωνιστές του Διαφωτισμού στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά και το νέο κύμα αντιδημοκρατικής σκέψης που αναπτύσσεται, κυρίως στη Γαλλία, με αφετηρία τη δεκαετία του 1880.

Επανεμφανίζεται στον Μπαρές και στον Ρενάν και έπειτα στον Νίτσε και στον Μοράς το αναγκαίο αγκυροβόλημα στο ιερό έδαφος του έθνους. Οποιος αρνιέται την αξία της ταύτισης με την κοινότητά του είναι ένας δυνητικός εχθρός, επειδή αποδυναμώνει το πνεύμα του έθνους ή είναι ένας προδότης, όπως ο εβραίος Ντρέιφους. Οι «μέτοικοι», όπως τους ορίζει ο Μοράς (σοσιαλιστές, μασόνοι, εβραίοι και αναρχικοί) είναι ένας κίνδυνος για το έθνος, επειδή αποσυνδέονται από τους δεσμούς της γης και του αίματος και εξυψώνουν αντίθετα μια κοσμοπολιτική και οικουμενική αλληλεγγύη, η οποία είναι καρπός εκείνης της «καταστροφής» της ανθρωπότητας που υπήρξε η Γαλλική Επανάσταση.

Η κριτική του Στέρνχελ γίνεται όλο και πιο αιχμηρή και ερεθιστική όσο περισσότερο μπαίνουμε στον 20ό αιώνα. Εδώ ο συγγραφέας ασκεί κριτική σε ορισμένα από τα ιερά τέρατα της σύγχρονης διανόησης, από την Αρεντ ώς τον Νόλτε, από τον Μπερλίν ώς τον Φιρέ μέχρι τους νεοσυντηρητικούς.

Όλοι τους, σε διαφορετικό βαθμό και με διαφορετικά κίνητρα, άσκησαν κριτική στις αξίες του Διαφωτισμού. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στον Μπερλίν, αντιπαραθέτοντάς τες σε εκείνες του φιλελευθερισμού, σε άλλες περιπτώσεις, όπως στους νεοσυντηρητικούς, απορρίπτοντάς τες συνολικά επειδή σε αυτές βρίσκεται ο σκληρός πυρήνας του φιλελευθερισμού, που είναι ο αληθινός εχθρός τους.

Σε όλους ο Στέρνχελ καταλογίζει ότι έχουν λησμονήσει το ορθολογικό και οικουμενικό στοιχείο του Διαφωτισμού. Το κύριο πολεμικό επιχείρημα αυτών των αντιπάλων του Διαφωτισμού -η σύνδεση του κληρονόμου των Φώτων ιακωβινισμού με τους ολοκληρωτισμούς και τις σφαγές του 20ού αιώνα- βασίζεται πράγματι σε μια κραυγαλέα παρερμηνεία των αρχών που εμπνέουν τόσο τον Διαφωτισμό όσο και τους ολοκληρωτισμούς.

Δεν είναι η ορθολογικότητα αλλά, αντίθετα, ο ύπνος του λόγου, ο ανορθολογισμός, η επίκληση του μύθου (της φυλής ή της τάξης) αυτή που έκανε απάνθρωπη την πολιτική. Είναι ακριβώς η κατηγορία για ορθολογικότητα, η κατηγορία ότι είναι φορείς οικουμενικών και ατομικών δικαιωμάτων, και ότι επομένως δεν ταυτίζονται με μία κοινότητα (το έθνος ή την τάξη) αυτή που καθόρισε τη μοιραία τύχη των «διαφορετικών».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ,
7 ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ - 29/03/2009