Θεωρίες του Κοινωνικού Συμβολαίου

Τι είναι το κοινωνικό συμβόλαιο; Ποιες θεωρίες διατυπώθηκαν για να το περιγράψουν, από την Αρχαιότητα έως τις μέρες μας; Πώς και γιατί οι θεωρητικοί του δέκατου έβδομου και του δέκατου όγδοου αιώνα το πίστεψαν και το αγάπησαν τόσο; Για ποιους λόγους ακόμη και σήμερα φιλόσοφοι, στοχαστές, πολιτικοί και δημοσιολόγοι χρησιμοποιούν με τέτοια συχνότητα τον όρο «κοινωνικό συμβόλαιο»;



Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να απαντήσει το παρόν βιβλίο. Εξετάζει διεξοδικά την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου και μελετά τις διάφορες θεωρίες που αναπτύχθηκαν σχετικά, κυρίως στη νεότερη εποχή. Προσπαθεί να δείξει με ποιον τρόπο ο Γκρότιους θεμελιώνει το νεότερο φυσικό δίκαιο, πώς ακριβώς ο Χομπς εγκαινιάζει τη νεότερη συμβολαιική θεωρία, γιατί ο Λοκ τής προσδίδει φιλελεύθερη χροιά, ενώ ο Ρουσσώ την επισφραγίζει με την κορυφαία του σύνθεση, καθώς και για ποιους λόγους ο Σπινόζα απορρίπτει το συμβόλαιο.

Παρά την κριτική που δέχτηκε κατά καιρούς, η συμβολαιική θεωρία κατάφερε να αναβαπτιστεί και να κυριαρχήσει στην πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας. Γι' αυτό και η μελέτη των θεωριών του κοινωνικού συμβολαίου παρουσιάζει ενδιαφέρον και παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Προεικάσματα θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου μπορεί κανείς να εντοπίσει ακόμη και στη σκέψη της αρχαιότητας, αλλά μόλις τον 17ο αιώνα θα καθιερωθεί ο όρος, αποκτώντας αφενός εννοιολογική αρτιότητα, αφετέρου γοργή και εκτενή εμπέδωση ως καίριας σημασίας εργαλείο για το πολιτικοθεωρητικό λεξιλόγιο της νεότερης εποχής. Και αν τον 17ο και 18ο αιώνα η χρήση του είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, τον 20ό γνωρίζει νέες δόξες, ιδιαίτερα με την υιοθέτησή του από τον ανανεωτή της αγγλοσαξονικής πολιτικής θεωρίας και πιθανόν σπουδαιότερο αμερικανό φιλόσοφο του αιώνα, τον Τζων Ρωλς. Στη μελέτη του ο επίκουρος καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Αρης Στυλιανού εξετάζει βασικές παραλλαγές της θεωρίας τον 17ο και 18ο αιώνα, οι οποίες είναι τόσο διαφορετικές ως προς τη θεμελίωση, την επιχειρηματολογία και τους σκοπούς ώστε ορθώς κάνει λόγο για θεωρίες στον πληθυντικό. Το βιβλίο είναι καλογραμμένο και σε προσιτή γλώσσα για έναν αρχάριο αναγνώστη, ακόμη και όταν καταδύεται σε βαθιά θεωρητικά νερά. Ο συγγραφέας πλαισιώνει τους τρεις μείζονες κλασικούς στοχαστές του κοινωνικού συμβολαίου - Χομπς, Λοκ, Ρουσσώ - από τους Γκρότιους και Σπινόζα.

Ο Μπαρούχ Σπινόζα είναι ένας από τους ελάχιστους σημαντικούς στοχαστές της εποχής που συγκροτεί μια συστηματική πολιτική θεωρία, η οποία είναι ασύμβατη προς τη συμβολαιική θεώρηση και το σχετικό (τελευταίο) κεφάλαιο που αφιερώνεται σε αυτόν μπορεί να αναγνωστεί αντιστικτικά προς το κύριο θέμα της μελέτης. Ο ολλανδός νομομαθής Γκρότιους δεν θεωρείται πρωτότυπος στοχαστής του κοινωνικού συμβολαίου, αλλά μία από τις εμβληματικές μορφές του νεότερου φυσικού δικαίου. Ωστόσο, οι θεωρητικές επεξεργασίες του υπήρξαν υποχρεωτικό σημείο αναφοράς, πηγή έμπνευσης και πεδίο κριτικής για τους θεμελιωτές της συμβολαιικής θεωρίας και πρώτον από όλους τον Τόμας Χομπς. Ετσι η εξοικείωση με το έργο του Γκρότιους διευκολύνει την κατανόηση των κατασκευών του άγγλου φιλοσόφου. Ο Χομπς καινοτομεί καθώς στο πλαίσιο αναφοράς που ορίζεται από τη φυσικοδικαιική σκέψη της εποχής του προτείνει μια αυστηρά οριζόμενη θεωρία περί συμβολαίου, το οποίο σηματοδοτεί το πέρασμα από τη φυσική κατάσταση στην πολιτική κοινωνία, την οποία και εγκαθιδρύει. Επηρεασμένος και από την ιστορική εμπειρία της εποχής του κατασκευάζει τη φυσική κατάσταση, όπου όλοι μάχονται εναντίον όλων, ως μεθοδολογική υπόθεση που υποστηρίζει τη θεμελίωση ενός ισχυρού κράτους, το οποίο θα εγγυάται την ειρήνη και την ασφάλεια. Και παρ' ότι θεμελιώνει την απολυταρχία, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αναγνωρίζει το δικαίωμα αντίστασης των υπηκόων.

Ο Τζων Λοκ αντιλαμβάνεται τη φυσική κατάσταση με διαφορετικούς όρους από τον Χομπς. H απόλυτη ελευθερία που επικρατεί σε αυτήν δεν οδηγεί αναγκαστικά στην ασυδοσία και στη βία, υποστηρίζει, διότι ο «φυσικός νόμος» θέτει «ηθικά» και έλλογα κριτήρια και όρια στην ανθρώπινη δράση. Ωστόσο, οι συνθήκες ανασφάλειας και αβεβαιότητας οδηγούν τους ανθρώπους να δημιουργήσουν μια συνένωση, η οποία θα μπορεί να εγγυηθεί και να διασφαλίσει τα δικαιώματά τους στη ζωή, στην ελευθερία και στην ιδιοκτησία. H πράξη της συνένωσης είναι λοιπόν το συμβόλαιο το οποίο θεμελιώνει την πολιτική κοινωνία. Βέβαια, το συμβόλαιο δεν πρέπει να νοηθεί ως μια ιστορική πράξη αλλά ως μια λογική-υποθετική σύλληψη. Ο Χομπς συνηγορεί υπέρ του απολυταρχικού κράτους, αν και με φιλελεύθερο γνώμονα και ο Λοκ υπερασπίζεται τη φιλελεύθερη δημοκρατία των ιδιοκτητών. Ο Ρουσσώ υιοθετεί το σχήμα του κοινωνικού συμβολαίου και επί μέρους στοιχεία και από τους δύο στοχαστές, αλλά προκρίνει ένα ριζοσπαστικό μοντέλο. Με το δικό του κοινωνικό συμβόλαιο έχουμε ταυτοχρόνως την πράξη της συνένωσης με την οποία δημιουργείται η πολιτική κοινότητα και την πράξη με την οποία τα άτομα συμβάλλονται με αυτήν. Ο Ρουσσώ μιλάει με όρους «κυριαρχίας», αυτή όμως δεν εκχωρείται σε κάποια αρχή εκτός του πολιτικού σώματος αλλά ασκείται από αυτό στη γενική συνέλευση.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

Το ΒΗΜΑ, 20/08/2006