Θέα στο σκοτάδι

Το 1985 ο William Styron, έφτασε τα όρια της αυτοκτονίας, θύμα της κατάθλιψης, της ασθένειας που οδήγησε στον θάνατο τον Πρίμο Λέβι, τον Βίνσεντ Βαν Βογκ και την Βιρτζίνια Γουλφ. Σχεδόν από θαύμα, κατόρθωσε να ξαναβρεί την ψυχική του υγεία και να καταγράψει το οδοιπορικό του ως πάσχοντος σε ένα κείμενο που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1989 στο Vanity Fair.Τον αμέσως επόμενο χρόνο εκδόθηκε αυτελώς σε βιβλίο, που εκθειάστηκε από τους κριτικούς και γνώρισε ενθουσιώδη υποδοχή από το κοινό.


«Κοντό σαν το σχοινί του δήμιου και σχεδόν εξίσου καθηλωτικό... Δοκίμιο μεγάλης βαρύτητας και απήχησης. Ποτέ ο Styron δεν μεταχειρίστηκε τόσο αποτελεσματικά τόσο λιγοστά λόγια».

Newsweek

«Για όσους την έζησαν, η κατάθλιψη είναι ορισμένες φορές το απείκασμα όλων των δεινών του κόσμου μας: του χάους και της δυσαρμονίας στην καθημερινότητά μας, του παραλογισμού μας, του πολέμου και των εγκλημάτων, των βασανισμών και της βίας, της ροπής που ωθεί προς το θάνατο». Συνεχές και αφόρητο ψυχικό και σωματικό άλγος, ανεξήγητη αγωνία και μόνιμο αίσθημα απώλειας, πυρετώδης αναστάτωση που εναλλάσσεται με την απόλυτη, ψυχική και σωματική, εξάντληση, η κατάθλιψη, μολονότι κοινότερη απ' όσο τείνουμε να πιστέψουμε, αποτελεί μια μορφή βασανιστηρίου που τα υγιή άτομα αδυνατούν να συλλάβουν. Πανίσχυρη, διαβρωτική, αυτοκτονική ασθένεια -ένας διαρκής πόνος χωρίς ανακούφιση- «είδος σωματικής νευραλγίας εντελώς άγνωστο στη φυσιολογική ζωή» σύμφωνα με τον Γουίλιαμ Τζέιμς, που χρόνια πάλεψε μαζί της, είναι μια πάθηση που αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια περιγραφής. Κι όμως ο Αμερικανός συγγραφέας William Styron κατάφερε να αποτυπώσει στις λίγες σελίδες του βιβλίου του -αυτού του συγκλονιστικού χρονικού της προσωπικής του κατάδυσης στην αυτοκαταστροφή και την παραφροσύνη- τη διαφεύγουσα ουσία και την εφιαλτική φύση της κατάθλιψης. Χωρίς ίχνος μελοδραματισμού, με αξιοπρέπεια, διαύγεια και κάποτε λυτρωτική ψυχρότητα, ο συγγραφέας ξεδιπλώνει την ατομική του περιπέτεια και ταυτόχρονα αναζητεί στις συγγενείς περιπτώσεις (Ράνταλ Τζαρέλ, Αμπι Χόφμαν, Αλμπέρ Καμί, Πρίμο Λέβι κ.ά.) τα ίχνη μιας κοινής περιπλάνησης στο αποτρόπαιο ψυχικό τοπίο της ασθένειας. Η σφιχτή, αυστηρή του πρόζα, απεκδυόμενη ευτυχώς το μπαρόκ που περιμένει κανείς από την περιγραφή της φρικιαστικής φαντασμαγορίας ενός πνεύματος βυθιζόμενου στην απόγνωση, μεταφέρει τη γαλήνη μιας οδυνηρά κερδισμένης σοφίας και την αισιοδοξία ότι η μάχη με την κατάθλιψη δεν οδηγεί νομοτελειακά στην ήττα.




ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/06/2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ο καιρός της κατάθλιψης δεν παρουσιάζει διακυμάνσεις, το φως της είναι πάντα βουβό» γράφει ο αμερικανός συγγραφέας Ουίλιαμ Στάιρον στο βιβλίο Θέα στο σκοτάδι. Χρονικό μιας τρέλας. Δεν συμβαίνει ωστόσο το ίδιο με το διάστημα που έπεται της κατάθλιψης, αν βεβαίως καταφέρει να απαλλαχθεί κανείς από αυτήν τη σοβαρή και μυστηριώδη ασθένεια. Τέσσερα χρόνια μετά τη σοβαρή κρίση που κατέληξε σε μια απόπειρα αυτοκτονίας το 1985, ο συγγραφέας των Εξομολογήσεων του Νατ Τέρνερ και της Επιλογής της Σόφι (που έγινε γνωστό από τη μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη με πρωταγωνίστρια τη Μέριλ Στριπ) έδωσε διάλεξη σχετικά με την εμπειρία του. Το κείμενο δημοσιεύτηκε μερικούς μήνες αργότερα στο περιοδικό «Vanity Fair» για να γίνει, στη συνέχεια, ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Στάιρον και να αναγνωριστεί παγκοσμίως ως κλασικό δοκίμιο για το θέμα της κατάθλιψης.

Ολα αρχίζουν από ένα ταξίδι του συγγραφέα στο Παρίσι τον Οκτώβριο του 1985 για να τιμηθεί με το Prix Mondial Cino del Duca, ένα βραβείο που έχει μεγάλο κύρος στη Γαλλία. Είναι η πρώτη φορά που ο Στάιρον ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στις υποχρεώσεις του. H διαρκής εναλλαγή διαθέσεων τον καθιστά απρόβλεπτο στις αντιδράσεις του και με τρόμο συνειδητοποιεί ότι φέρεται παράξενα και κινδυνεύει να δημιουργήσει τεράστιες παρεξηγήσεις. Σε μια διαδρομή με το αυτοκίνητο βλέπει ένα ξενοδοχείο όπου είχε μείνει πριν από 35 χρόνια και θλίβεται στη σκέψη ότι δεν θα το ξαναδεί. Επιστρέφοντας στο σπίτι του, παρατηρεί σταδιακά τον εαυτό του να κινείται προς την αυτοκτονία: έπειτα από ένα σιωπηλό δείπνο με φίλους προσπαθεί να ξεφορτωθεί τις σημειώσεις του, κίνηση που είχε υποσχεθεί στον εαυτό του ότι θα φροντίσει πριν από τον θάνατό του.



Παραίτηση και επιθυμία



H περίπτωση είναι εξατομικευμένη και το μήνυμα, τελικώς, αισιόδοξο: μια μελωδία, ένα μέρος από την Alto Rhapsody του Μπραμς, που τυχαίως ακούγεται στη βιντεοταινία που παίζει στην τηλεόραση, φέρνει απροσδόκητα στον νου του Στάιρον όλες τις χαρές που γνώρισε ως τότε. «Τα παιδιά μου που μπαινόβγαιναν τρέχοντας στα δωμάτια, τις γιορτές, την αγάπη και τη δουλειά, τον άξια κερδισμένο ύπνο, τις φωνές και τη χαρούμενη ανακατωσούρα, την ατέλειωτη διαδοχή γατιών και σκυλιών και πουλιών». H παραίτηση δίνει τη θέση της στην επιθυμία για ζωή και ο συγγραφέας ξυπνά τη γυναίκα του, της εξομολογείται την κατάστασή του και της ζητεί να τον βοηθήσει. Από αυτό το σημείο ξεκινά μια δύσκολη και δυσάρεστη περίοδος που περιλαμβάνει παραμονή σε κλινική, ενδοσκόπηση και επίπονη θεραπεία. Ωστόσο πρόκειται για την πορεία του συγγραφέα προς την ανάκτηση της ψυχικής υγείας του.

«Πολλοί άνθρωποι που πάσχουν από βαριά κατάθλιψη αντιλαμβάνονται το εξής φαινόμενο: αισθάνονται ότι τους συνοδεύει ένας δεύτερος εαυτός - ένας άυλος παρατηρητής, ο οποίος, απαλλαγμένος από την παραφροσύνη του σωσία του, είναι σε θέση να παρακολουθεί με ασυγκίνητη περιέργεια την πάλη του συντρόφου του εναντίον της επερχόμενης καταστροφής ή την απόφασή του να καταθέσει τα όπλα. Ολα αυτά έχουν μια θεατρική ατμόσφαιρα και κατά τις επόμενες ημέρες, καθώς προετοίμαζα με απάθεια την εξόντωσή μου, αδυνατούσα να απαλλαγώ από μια αίσθηση μελοδράματος - ενός μελοδράματος στο οποίο εγώ, δυνητικό θύμα του εκούσιου φόνου μου, ήμουν συγχρόνως ο μόνος ηθοποιός και ο μοναδικός θεατής». Στα περιστατικά που περιγράφονται στο δοκίμιο, αφηγητής είναι ο ψύχραιμος παρατηρητής και ήρωας ο άρρωστος εαυτός του. Πέρα όμως από τον διαχωρισμό του Στάιρον-λογικού και Στάιρον-σχεδόν αυτόχειρα, υπάρχει και ο Στάιρον κατά και μετά την ασθένεια. H κατάσταση που περιγράφει ο συγγραφέας μοιάζει κατά κάποιον τρόπο με το ίδιο το βιβλίο που την καταγράφει: παραμένει «μοναδικός ηθοποιός» και «μοναδικός θεατής» ενός «μελοδράματος», σύμφωνα με διατύπωση του ίδιου, μόνο που ο συγγραφέας Στάιρον αποστασιοποιείται και με την ασφάλεια της ψυχικής υγείας παρατηρεί, αυτοσαρκάζει, αναλύει σε επίπεδο κωμικό την προηγούμενη κατάστασή του.



Το μέγεθος της οδύνης



Υπάρχουν σημεία όπου ο Στάιρον είναι κάθετος: «η οδύνη της σοβαρής κατάθλιψης είναι ασύλληπτη για όσους δεν την έχουν νιώσει, κι όταν το άγχος γίνεται ανυπόφορο, σκοτώνει» ή «η κατάθλιψη είναι μια συναισθηματική διαταραχή τόσο μυστηριωδώς οδυνηρή και ασαφής όσον αφορά το πώς τη συλλαμβάνει ο νους, ώστε ξεπερνά κάθε περιγραφή». Θα έλεγε κανείς ότι ο συγγραφέας δεν είναι φιλικός προς τον αναγνώστη που απλώς ενδιαφέρεται, ότι υπάρχει κάποιο είδος ανταγωνισμού ως προς το μέγεθος της οδύνης ή ότι το ίδιο το εγχείρημα της καταγραφής αναιρείται από τον δημιουργό του. Ωστόσο στατιστικά στοιχεία, φαρμακολογικές πληροφορίες και παραλληλισμοί με ανάλογες περιπτώσεις άλλων συγγραφέων δίνουν στο κείμενο μια πιο αντικειμενική υπόσταση, ενώ περιγραφές του τύπου «η βαριά και φαρμακερή διάθεση που είχε χρώμα χαλκοπράσινο» αποδεικνύουν ακόμη μια φορά ότι το λογοτεχνικό ταλέντο έχει τα μέσα να μιλάει για όσα δεν περιγράφονται.

Το ελληνικό αναγνωστικό κοινό έχει να αντιμετωπίσει το εξής παράδοξο: έχει στη διάθεσή του ένα αυτοβιογραφικό κείμενο σχετικά με την ασθένεια ενός συγγραφέα που δεν έχει γνωρίσει, εφόσον πρόκειται για την πρώτη φορά που ο Στάιρον μεταφράζεται στη γλώσσα μας. Ωστόσο το κείμενο είναι τόσο δυνατό και αυτόνομο, που δεν χρειάζεται το πρόσχημα του «γνωστού συγγραφέα» για να δικαιολογήσει την αξία του.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-06-2003