Μελέτες και άρθρα Ι

Η παρούσα έκδοση αποτελεί ένα είδος παλιννόστησης, καθώς μεταφράζονται όλες οι γερμανόγλωσσες μελέτες του Συκουτρή και οι άκρως ενδιαφέρουσες βιβλιοκρισίες του που είναι σημαντικές, επειδή όχι μόνο αποτιμούν δίκαια και αυστηρά τις κρινόμενες εκδόσεις και τις επιστημονικές εργασίες, αλλά και επειδή προωθούν ουσιαστικά τη σχετική έρευνα γύρω από το εξεταζόμενο θέμα και δείχνουν συγχρόνως το απίστευτο εύρος των γνώσεων του μεγάλου φιλολόγου, που εκκινεί από την αρχαιότητα και μέσω του Βυζαντίου εξικνείται ως το έργο του Κωστή Παλαμά.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι εκδόσεις του πλατωνικού Συμποσίου και της αριστοτελικής Ποιητικής σφράγισαν τη φιλολογική δραστηριότητα του Ιωάννη Συκουτρή, τοποθετώντας τον μεταξύ των κορυφαίων Ελλήνων φιλολόγων του 20ού αιώνα. Η αναγνώριση, ωστόσο, της αξίας του έργου του Συκουτρή στην Ευρώπη οφείλεται και σε άλλες πηγές: στα γερμανόγλωσσα δημοσιεύματά του, που αρχίζουν τώρα να μεταφράζονται συστηματικά, για να φιλοξενηθούν στο σύνολό τους στην εκδοτική παραγωγή του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης. Στον ανά χείρας τόμο, που έχουν μεταφράσει υποδειγματικά ο Δανιήλ Ι. Ιακώβ και ο Αντώνης Ρεγκάκος, περιλαμβάνονται οι μελέτες του Συκουτρή για τις επιστολές του Σωκράτη και των Σωκρατικών, όπως και για την αρχαία επιστολογραφία. Θα ακολουθήσουν, στο δεύτερο τόμο, οι βιβλιοκρισίες του, που αναφέρονται, μεταξύ άλλων, στην έκδοση του Μιχαήλ Ψελλού, στον κατάλογο των παπύρων του Milne και στο βιβλίο του Mercati σχετικά με τους αδελφούς Κυδώνη. Όπως μας πληροφορούν οι μεταφραστές και επιμελητές της παρούσης συναγωγής, οι βιβλιοκρισίες του Συκουτρή ξεκινούν από θέματα της αρχαιότητας και φτάνουν μέσω του Βυζαντίου ώς τον Κωστή Παλαμά.



Σωκράτης και Σωκρατικοί

Αξίζει, όμως, τον κόπο να δούμε από πιο κοντά τις δύο μεγάλες μελέτες του Συκουτρή για την αρχαία επιστολογραφία. Οι επιστολές του Σωκράτη, γραμμένες από έναν και μοναδικό συντάκτη, δεν ανήκουν, βεβαίως, στον ίδιο. Γράφτηκαν κατά πάσα πιθανότητα τον 1ο μ.Χ. αιώνα και αντλούν το πνεύμα τους από λαϊκά φιλοσοφικά συγγράμματα με εμφανή την επίδραση των κυνικών. Η εικόνα του Σωκράτη βρίσκεται εν προκειμένω αρκετά μακριά από την πλατωνική μορφή του. Ο Σωκράτης του Πλάτωνα δεν κρύβει την αριστοκρατική του στάση, προβαίνει σε περίπλοκους ηθικούς και πολιτικούς συλλογισμούς και είναι συχνά ειρωνικός, σκοτεινός και αμφίλογος. Ο Σωκράτης των επιστολών μοιάζει, αντίθετα, πολύ πιο προσιτός: διακηρύσσει την πενία του, στηρίζεται σε αυστηρές και πολύ ξεκάθαρες ηθικές αρχές και αντί για την περίφημη επιμέλεια εαυτού προτιμά τις παιδαγωγικές παροτρύνσεις. Ο Συκουτρής διακρίνει σε αυτή την εξιδανικευμένη και συνάμα εξαπλουστευμένη σωκρατική εικόνα τη σκιά της κυνικής φιλοσοφίας και των αξιωμάτων της, που δεν είναι άλλα από την απόρριψη της ηδονής και του πλούτου, την επίκριση της φιλαρχίας και της πλεονεξίας και την επιμονή στον τονισμό των αρετών της ελευθερίας, της αυτάρκειας, της καρτερίας, της παρρησίας, της παιδείας, της φρόνησης, της φιλίας και της αδιαφορίας για τα παιδιά.

Ως προς τα δάνεια και το ύφος των επιστολών του Σωκράτη, οι παρατηρήσεις του Συκουτρή δεν υστερούν κατά το παραμικρό. Βασική πηγή του συντάκτη αποτελούν τα ξενοφώντεια έργα, από τα οποία και παίρνει τις περισσότερες ιδέες και πληροφορίες του. Για τη γλώσσα του συντάκτη, ο Συκουτρής σημειώνει ότι δοκιμάζει να γράψει παρατακτικά, ότι αποφεύγει να επαναλαμβάνει τις λέξεις του και ότι χρησιμοποιεί στοιχεία που εξασφαλίζουν την ευρυθμία και την ισορροπία του λόγου του.

Οι επιστολές των Σωκρατικών αποβαίνουν σαφώς μικρότερης σημασίας, μολονότι ο Συκουτρής δεν σπεύδει να το δηλώσει ρητά. Γραμμένες τον 3ο μ.Χ. αιώνα, και πάλι από έναν και μόνο συντάκτη, ασχολούνται κυρίως με βιογραφικά στοιχεία, συνδυάζουν την επιδεικτική λογιοσύνη με τη γλωσσική αδεξιότητα και ανεπάρκεια και στηρίζονται πρωτίστως στον Πλάτωνα. Όσο για τις πρόσθετες πληροφορίες που προσφέρουν, ο Συκουτρής παρατηρεί ότι θα πρέπει να χρησιμοποιούνται προσεκτικά, επειδή ο συντάκτης κάνει πολλές φορές ελεύθερη χρήση του υλικού του. Υπάρχει, ωστόσο, στις επιστολές αυτές (και τούτο είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό τους) και ένα γνήσιο, όπως με γερά συγκροτημένη επιστημονική μέθοδο, αλλά και με εμπνευσμένο ταλέντο αποδεικνύει ο Συκουτρής, κείμενο: η επιστολή του διευθυντή της πλατωνικής Ακαδημίας Σπευσίππου προς το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β'.



Αρχαίοι επιστολογράφοι

Περνώντας στην αρχαία επιστολογραφία, ο Συκουτρής στήνει ένα εκπληκτικών διαστάσεων πανόραμα: Η θεωρία, ο τρόπος γραφής, η γλώσσα, οι νόρμες και τα είδη της επιστολής από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη ώς το Βυζάντιο: η ιδιωτική επιστολή και η λογοτεχνική επιστολή, οι οδηγοί επιστολογραφίας, οι Γραμματικοί, η φύση, το περιεχόμενο, το ύφος και η προσαγόρευση της επιστολής, η λογοτεχνική ιδιωτική επιστολή, τα επιστολικά κείμενα (η δημοσιογραφική, η διδακτική, η επιστημονική, η αφιερωτική, η θεόπεμπτη και η μαγική επιστολή). Κι ακόμη, η ποιητική και η πλαστή επιστολή, η ένθετη, η ψευδεπίγραφη, η ερωτική και η μιμική επιστολή, όπως και, για να οδηγηθούμε κάποτε σ' ένα τέλος, το επιστολικό μυθιστόρημα. Ο Συκουτρής μάς ταξιδεύει ανά τους αιώνες στους πολλαπλούς αντικριστούς καθρέφτες ενός μαγευτικού κόσμου, που παίρνει ξανά σάρκα και οστά, για να σταθεί ολοζώντανος, με άρτια τα πιο πολλά μέλη του, μπροστά μας.

Σαφήνεια, έρευνα εις βάθος και έως βαθμού εξαντλήσεως, επιστημονική ακεραιότητα από την οποία δεν λείπουν η φαντασία και η ενόραση, λόγος που ρέει ανεμπόδιστος και σφριγηλός, κλιμακωτά συμπεράσματα και ευσύνοπτες ανασκοπήσεις από έναν φιλόλογο, ο οποίος έβαλε αιφνιδιαστικά τέρμα στη ζωή του στα 36 του χρόνια, αφήνοντας τους υπολοίπους έκθαμβους απέναντι τόσο στο έργο του όσο και στις σπάνιες ικανότητές του. Εύλογος και ευνόητος, νομίζω, κάθε θαυμασμός. Και ταιριάζει, θα έλεγε επιπροσθέτως, και κάθε έπαινος σε όλους εκείνους που συμβάλλουν τώρα, με όλες τους τις δυνάμεις, στην ολοκλήρωση των δημοσιευμάτων του Συκουτρή στα ελληνικά.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/11/2001