Αδιον ουδέν έρωτος. Από την ελληνική ανθολογία

«Αδιον ουδέν έρωτος», «Τίποτε δεν είναι πιο γλυκό απ' τον έρωτα».
Οι στίχοι που έγραψε η Νοσσίς τον 4ο π.Χ. αιώνα είναι από τους παλιότερους που περιέλαβε ο άγνωστος ερανιστής στην Ελληνική Ανθολογία, την λεγόμενη άτυπα και Παλατινή. Το μνημειακό αυτό έργο με τα ελληνικά επιγράμματα καλύπτει το χρονικό διάστημα ανάμεσα στον 4ο π.Χ. και τον 10 μ.Χ. αιώνα, μεταφέροντας ώς εμάς όχι τόσο τον απόηχο ιστορικών γεγονότων, όσο συναισθήματα, αποχρώσεις, λεπτές πινελιές που δείχνουν ότι τα καίρια προβλήματα των ανθρώπων ήταν και είναι τα ίδια. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα 146 επιγράμματα που διάλεξε και μετέφρασε από την Παλατινή Ανθολογία η Ν. Φιλιππουπολίτη, λίγα δεν είναι. Μα αν αναλογιστεί κανείς πως πάνω από 4.000 περιέχει η πολύτιμη αυτή κιβωτός της αρχαιοελληνικής ποίησης, η επιλογή θα πρέπει να 'ταν δύσκολη. Στο κάτω κάτω διαλέγεις από τα διαλεγμένα. Από την άλλη, γελιέται όποιος πιστεύει πως όλα δα της Ανθολογίας είναι διαμάντια. Σκωρίες αιώνων έχουν μέσα σωρευτεί κι άστοχα έργα στιχουργών που ανάξια στιχουργούνε, χριστιανικά μ' ερωτικά και παιδοφιλικά, διδακτικά και σκωπτικά, θαυμάσια επιτύμβια και άψυχα επιδεικτικά, αφιερωματικά πιστών στον ένα ή στους δώδεκα θεούς, αναμίξ με δείγματα ποιητικής γραφής του Γρηγορίου Ναζιανζηνού!

Το επίγραμμα δεσμευόταν πάντοτε απ' το μάρμαρο στο οποίο επάνω χαραζόταν. Δεν υπήρχαν περιθώρια γι' άνετο ξεδίπλωμα της έμπνευσης. Οσο συντομότερο τόσο επιτυχέστερο. Εύστοχα μάλιστα ο Κύριλλος, δίνοντας τον ορισμό καθεαυτό του είδους, έγραψε:

«Πανέμορφο το δίστιχο επίγραμμα. Πάνω από τρεις αράδες δεν έχεις πια επίγραμμα, μα ραψωδία ολόκληρη».

Πρωτοεμφανιζόμενο στ' αρχαϊκά χρόνια κυρίως ως επιτύμβιο, επεκτείνεται βαθμιαία στον έρωτα, ετεροφυλόφιλο κι ομοφυλόφιλο, στα συμπόσια, στο σκώμμα και στο γρίφο. Οταν με τις κατακτήσεις του Μεγαλέξαντρου ο ελληνικός κόσμος απλώνεται σ' όλη τη Μεσόγειο, κι ώς βαθιά στην ασιατική ενδοχώρα, το επίγραμμα γνωρίζει απρόσμενη άνθηση. Μικρή δημιουργία, κομψοτέχνημα, δείγμα άψογου χειρισμού του ελληνικού λόγου, ένα είδος διαπιστευτηρίου για την είσοδο κάθε φιλόδοξου ποιητή στων Ιδεών την πόλη, αποτυπώνει αμεσότερα από άλλες λογοτεχνικές δημιουργίες την εποχή με τα μικρά προσωπικά ανθρώπινα πάθη. Τραγωδεί εν σμικρώ, γλιτώνοντας τον αναγνώστη από τα χορικά και τους διαλόγους του παλιού καιρού, σατιρίζει δηκτικά όσο μια κωμωδία, διδάσκει πειστικότερα από τους «παραινετικούς» των ρητόρων και τις πραγματείες των φιλοσόφων, κλαίει και τραγουδάει τον έρωτα δυνατότερα από μια μακρόσυρτη ωδή.

Μόνον όταν οι ανέμελοι χρόνοι της αρχαίας θρησκείας τελειώνουν κι επέρχεται το ζοφερό πνεύμα των φανατικών κηρύκων της αρετής και της εγκράτειας, όταν ο πουριτανισμός κυνηγάει τον έρωτα και τον φορτώνει μ' ενοχές ή σιχαίνεται τα συμπόσια και τα θέατρα ως μιάσματα, το επίγραμμα περνάει πια στα χέρια των ιδεολογικών του αντιπάλων και σαν τη στρατευμένη τέχνη στρεβλώνεται για να εκφράσει τώρα τα ιδεολογικά σκοπούμενα των χριστιανικών ψυχών. Ομως δεν πάλλει πλέον μέσα του κανένα συναίσθημα. Παγερά αφιερωματικά κείμενα για ναούς και αγίους, έμμετρα τάματα και ηθικοπλαστικές παραινέσεις δίχως φλόγα, μετρικές δεξιοτεχνίες κι επαναλήψεις αρχαϊκών εκφράσεων, μεταφερμένων από κλασικά διαβάσματα σε περιβάλλον ξένο, δεν φανερώνουν παρά το τάνυσμα των δημιουργών τους να αποδείξουν πως κι αυτοί εφάμιλλα προς τους αρχαίους πλάθουν στίχους...

Συμπίλημα αλλεπάλληλων προγενέστερων προσπαθειών, από το «Στέφανο» του Μελέαγρου του Γαδαρηνού, στα 80 π.Χ., ή τον άλλο, του Φίλιππου του Θεσσαλονικέως έναν αιώνα αργότερα, και την ακόμα μεταγενέστερη «Παιδική Μούσα» του Στράτωνα του Σαρδιανού, η Ελληνική Ανθολογία συγκροτείται εντέλει το 10ο αιώνα με βάση τη συλλογή του Βυζαντινού λόγιου Κωνσταντίνου Κεφαλά, περιλαμβάνοντας την ποιητική παραγωγή 15 αιώνων και παίρνει τ' όνομα Παλατινή από το πληρέστερο χειρόγραφό της, που βρισκόταν στην ομώνυμη βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης, όταν το ανακάλυψε, το 1606, ο περίφημος Γάλλος ανθρωπιστής Κλαύδιος Σαλμάσιος.

Οι τύχες έκτοτε του χειρογράφου, μυθιστορηματικές: Στη δίνη μέσα των θρησκευτικών πολέμων, με τη λεηλασία της Χαϊδελβέργης από τους Καθολικούς (1622), χαρίζεται από τον Μαξιμιλιανό της Βαυαρίας στον πάπα Γρηγόριο ΙΕ, που στέλνει κιόλας ειδικώς τον Λέοντα Αλλάτιο για να το παραλάβει. Από το Βατικανό αποσπάται, ως λάφυρο πολέμου πάλι, όταν καταλαμβάνει την Ιταλία ο Ναπολέων, το 1797, και καταλήγει στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Μα σαν το ζητούν οι Γερμανοί επισήμως πια, στα 1816, δεν παίρνουν πίσω παρά ένα κομμάτι, ενώ το υπόλοιπο οι Γάλλοι το παρακρατούν ώς σήμερα, μη δίνοντας παρά μια φωτογραφική μονάχα αναπαραγωγή του, το 1873!1 Habent sua fata libelli...

Η μετάφραση ολόκληρης της Παλατινής Ανθολογίας θα 'ταν ηράκλειος άθλος, κ' ίσως να μην αξίζει κιόλας, αφού το θέμα δεν είναι να διαβάσουμε τα πάντα, αλλά να προλάβουμε τα άξια και τα σημαντικά. Και το ξεδιάλεγμα δεν είναι δα μικρό πράγμα!...

Η Ν. Φιλιππουπολίτη διαθέτει άριστη αίσθηση της νεοελληνικής και -πράγμα σπάνιο για τους σημερινούς φιλολόγους!- κρίση ουσιαστική, που δεν διστάζει να τη διατυπώσει. Στην κατατοπιστική Εισαγωγή της διαφαίνεται η αδέκαστη ματιά, που δεν χαρίζεται, που ξεχωρίζει το εμπνευσμένο και το πρωτότυπο από το επαναληπτικό και το άστοχο. Αναλύοντας το περιεχόμενο κάθε βιβλίου της Ανθολογίας χωριστά, προβαίνει και στη λογοτεχνική αποτίμησή του, παρέχοντας πολύτιμο κλειδί στους μελετητές. Χωρίς σχολαστικό στόμφο, εξηγεί απλά, δεν συμβατικολογεί και μοιάζει να 'χει επαρκή γνώση των θεμάτων.

Αυτό που εκπλήσσει περαιτέρω ευχάριστα είναι ο κομψός λόγος και η άνετη ροή της μετάφρασης. Κι ένας άνθρωπος που θαρρετά δηλώνει εξαρχής πως «θεώρησε ζήτημα τιμής την απόδοση κειμένων έμμετρων με έμμετρο λόγο», δύσκολα θα μπορούσε ν' αποτύχει. Οι στίχοι της Ν. Φιλιππουπολίτη διαβάζονται απρόσκοπτα και στέκουν αυτόνομα, σαν να γράφτηκαν απ' ευθείας στη γλώσσα μας, έτσι ώστε σπάνια θα χρειαστεί κανείς ν' ανατρέξει στην αριστερή σελίδα με το αρχαίο κείμενο για διευκρινίσεις... Στρωτοί, χωρίς ποιητικές μεγαλοστομίες, ελληνικούρες και περιφράσεις, με εσωτερικό ρυθμό, καταφέρνουν να σε τραβήξουν από την πρώτη στιγμή και προτού κουραστείς (πώς να κουραστείς άλλωστε από τόσο συντετμημένο λόγο;) έχεις κιόλας τελειώσει το βιβλίο.

Στις αδυναμίες του τόμου: οι λακωνικές σημειώσεις (που θα τις ήθελε συχνά κανείς πιο πλούσιες) και κάποιες νοηματικές επιλογές της μεταφράστριας που μένουν αδικαιολόγητες. Δε νομίζω, λ.χ., ότι η αφιέρωση των γραφίδων, εκ μέρους των τεσσάρων σπουδαστών Νομικής, στην εικόνα του Αρχαγγέλλου, ύστερα από μία τετραετία μελέτης, στο επίγραμμα αρ. 3, ενέχει κάτι «το δραματικό», γιατί τάχα «οι νέοι αυτοί αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη δουλειά τους λόγω μιας συνηθισμένης μειονεξίας (αστάθεια στα χέρια, πρεσβυωπία, έκπτωση της μνήμης)», όπως εξηγεί η επιμελήτρια. Πέραν που θα 'ταν τραβηγμένο να θεωρήσουμε πως νέοι άνθρωποι δυνατόν να έπασχαν από αστάθεια ή έκπτωση της μνήμης (Αλτσχάιμερ είχαν;), πουθενά δεν λέγεται πως εγκαταλείπουν καμιά δουλειά! Γιατί να μην υποθέσουμε πως ήταν κάποιο τάμα, από τα τόσο συνηθισμένα στους φοιτητές όλων των εποχών, που με το τέλος των σπουδών χαρίζουν τα φετίχ του μαθησιακού τους μόχθου, ελπίζοντας μιαν άνετη σταδιοδρομία πια, χωρίς τα βάσανα και τις αγωνίες της σχολής;...

Λάθη μεταφραστικά δεν βρήκα, παρεκτός στην απόδοση του υπ' αρ. 89, όπου από παρανόηση στον τελευταίο στίχο, αντί: «μάθε εσύ να πίνεις», γράφεται: «μάθε με να πίνω»!

Τέλος θα σταθώ μονάχα στα κριτήρια επιλογής: Τα διαλεγμένα από τα τρία πρώτα βιβλία χριστιανικά επιγράμματα, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν διαβάζονται παρά μόνον ως δείγματα κακής ποίησης. Δεν συγκινούν κανέναν, και τις επιμελήτριας της ίδιας δεν της διέφυγε, καθώς προκύπτει από τις δίκαιες κρίσεις της στην Εισαγωγή. Γιατί τους περιέλαβε; Εκτός κι αν επίτηδες τους ήθελε, για ν' αποκτήσει ο αναγνώστης μια γεύση απ' όλα, κι όχι μόνο απ' τα καλά...

Ωστόσο, τι μας τους ξαναφέρει τους ανάξιους πίσω πάλι από τη λήθη που 'χαν βυθιστεί;



ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2003