Ελληνικά διηγήματα

Επί τα ίχνη... είναι ο τίτλος της νέας αυτής Σειράς. Στη Σειρά στεγάζονται άγνωστα, λανθάνοντα ή αθησαύριστα κείμενα. Τα κείμενα αυτά μπορεί να είναι μελέτες, μαρτυρίες κι ακόμη δυσεύρετα λογοτεχνικά έργα παλαιότερων εποχών. Φιλοδοξία της Σειράς είναι να συνδεθεί με τη λογοτεχνική παράδοση και παράλληλα να ανασύρει από τη λήθη έργα, τα οποία παρέμεναν απρόσιτα στον αναγνώστη, εμπλουτίζοντας, όσο αυτό είναι δυνατόν, την έρευνα. Ο τίτλος, άλλωστε, είναι ενδεικτικός του είδους και της φυσιογνωμίας της.
Τριάντα τέσσερις είναι οι συγγραφείς που ανθολογούνται στη συλλογή αυτή και οι περισσότεροι ανήκουν στη λεγόμενη «γενιά του ΄80». Όλοι οι συγγραφείς ανθολογούνται με ένα διήγημα ενώ περιέχονται φωτογραφία και η υπογραφή του καθενός.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα τριάντα τέσσερα διηγήματα, που επιμελήθηκε και εξέδωσε, περί τα τέλη του 1895, ο Γεώργιος Κασδόνης, διευθυντής του περιοδικού «Εστία» από το 1881 έως το 1889 και ιδρυτής του ιστορικού πλέον «Βιβλιοπωλείου της Εστίας», συναπαρτίζουν έναν ιδιαίτερα αντιπροσωπευτικό χάρτη των τάσεων, των προσωποπαγών εμπεδώσεων, των γλωσσικών προτιμήσεων αλλά και των γενικότερων προβληματισμών ικανού αριθμού πρωτοπόρων του νεοελληνικού διηγήματος. Σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε με άνεση το έργο αυτό σε μία ομολογουμένως καλαίσθητη, χρηστική επανεμφάνισή του. Αναδημοσιεύοντας ό,τι ακριβώς απαντά στην αρχική εκείνη μορφή του, οι υπεύθυνοι του εγχειρήματος μάς καλούν σήμερα να διαμορφώσουμε έναν συγκριτικό δείκτη μελέτης των επιμέρους λογοτεχνικών κρυσταλλώσεων, να αναλογιστούμε ιδεολογικές τριβές, ευρύτερους προσανατολισμούς και δυσκολίες της συγγραφικής τέχνης στον τόπο μας και να επανεκτιμήσουμε βεβαίως τις όποιες αντικειμενικές αξίες των επιλεγμένων κομματιών. Συγκαταλέγονται οι Αλέξ. Παπαδιαμάντης, Ιάκωβος Πολυλάς, Ανδρ. Καρκαβίτσας, Κ. Παλαμάς, Εμμ. Ροΐδης, Δημ. Βικέλας, Μ. Μητσάκης και άλλοι. Διαπιστώνοντας εν τέλει γιατί διασώθηκαν σχεδόν ακέραιοι έως σήμερα, για παράδειγμα, οι Γ. Μ. Βιζυηνός, Ιω. Κονδυλάκης και Γρηγ. Ξενόπουλος και όχι, αντίστοιχα, οι Μήτσος Χατζόπουλος, Αριστ. Ρούκης και Λάμπρος Αστέρης, μπορούμε να καταλήξουμε σε χρήσιμα συμπεράσματα, που αφορούν πρωτίστως τις συγκεκριμένες υφολογικές επιλογές και εφαρμογές των διηγηματογράφων μας, στη μέθοδο της αντιμετώπισης των ποικίλων θεματικών τους δεδομένων και στους πιθανούς τρόπους με τους οποίους προσλάμβαναν τα διάφορα μηνύματα από τη διεθνή λογοτεχνική παραγωγή της ταραγμένης τους εποχής.

Συστηματικές κειμενικές ροπές, συγγραφικά σχέδια σε συνοπτική μορφή, στρατηγικές αναγνωστικού αιφνιδιασμού και ειδικότεροι ρεαλιστικοί πειραματισμοί αποτυπώνονται πότε άμεσα πότε έμμεσα στις σελίδες της ανθολογίας. Ακόμη και η αναπόφευκτη στροφή του ενδιαφέροντος των συγγραφέων από τα ανεξάντλητα ιστορικά τοπία, όπως είναι εκείνα της Επανάστασης του 1821 και της Ενετοκρατίας, σε μικροθέματα της καθημερινότητας, προκύπτει με σαφήνεια από την πρώτη κιόλας απλή περιδιάβασή μας στην προκείμενη σκηνή. Η λεκτική τους σκευή ακυρώνει μάλιστα αρκετά συχνά την απόσταση των 109 ετών που μας χωρίζουν από τότε. Ας δούμε πώς ένας λογοτέχνης-πρέσβης, κάποτε και υπουργός, ο Αγγελος Βλάχος, αποσπά την κρίσιμη λεπτομέρεια για να αναδείξει κατ' οικονομίαν την ηρωίδα του. «Ελα, ησυχάστε! Αφήστε τον πατέρα σας να ξανασάνη! Εφώνει προς το στίφος των πολιορκητών η κυρά Δημήτραινα, εύσωμος και πορφυρόχρους μεσήλιξ, ης τα σπαργώντα στήθη, ανέτως αναπτυχθέντα υπό τα στόματα δέκα θηλαστικών νηπίων, και ουδένα ποτέ γνωρίσαντα στηθόδεσμον, εκυμαίνοντο μεγαλοπρεπώς, μόλις συγκρατούμενα υπό των πτυχών του χιτώνος της.» (βλ. σ. 123).Το κείμενο όντως συνδιαλέγεται με ευχέρεια μαζί μας, επιδεικνύοντας στην πράξη μία αξιοζήλευτη ερωτική γείωση. Ισως κάποιοι από μας να «ακούνε» κιόλας ένα είδος ποιητικής στα σπάργανά της, που βρήκε στον Ανδρέα Εμπειρίκο, μια γενιά μετά, την οριακή του αποθέωση.

Μέσα στην παρακαταθήκη όλων αυτών των «αψοφητί», «ασκαρδαμυκτί», «πολιάς», «κεχηνώς», «εν ακαρεί» και των συναφών απολιθωμάτων της γλώσσας μας αντικαθρεφτίζεται, κάπως θολά αλλά δυναμικά, ένας ολόκληρος κόσμος αυθεντικών βιωμάτων. Αυτό δεν είναι παράδοξο, αλλά απόδειξη της καλλιτεχνικής επεξεργασίας που έχουν υποστεί ορισμένα από τα προτεινόμενα έργα. Είναι ο λόγος που συναρπάζει ακόμη και σήμερα με την καθαρότητα των διαχρονικών προβολών του στην αναγνωστική μας ενδοχώρα. Είναι, επίσης από μια άλλη σκοπιά, η περίπτωση του Αμαρτήματος της μητρός μου (βλ. σ. 231 επ.) -και όχι μόνον.

Η εμπεριστατωμένη, διεξοδική εισαγωγή αλλά και η όλη φιλολογική επιμέλεια του έμπειρου πανεπιστημιακού δασκάλου Γιάννη Παπακώστα καθιστά τον τόμο ένα εξαίρετο εργαλείο διερεύνησης της αφηγηματικής κατάθεσης του μικρού όγκου, όπως την εισέπρατταν οι αναγνώστες την περίοδο της μείζονος εθνικής ήττας του 1897. Είναι άλλωστε ενδεικτική η πρόθεση του Γ. Κασδόνη, όπως αποδίδεται ευθέως στις πρώτες γραμμές του συγκινησιακού του προλόγου: «Η έκδοσις [...] σκοπόν έχει να καταστήσει γνωστόν εις τους μη επιμελώς παρακολουθούντας την σύγχρονον φιλολογικήν ημών παραγωγήν ένα των σπουδαιοτέρων κλάδων της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, εν πλήρει οπωσούν απεικονίσει.» (βλ. σ. 33 ). Επισημαίνω τελείως ενδεικτικά και προς διευκόλυνση των αντιστοίχων πρόχειρων συσχετισμών ότι την ίδια ακριβώς χρονιά που κυκλοφορεί ο τόμος αυτός στην Αθήνα, ο Κόνραντ παρουσιάζει το πρώτο του μυθιστόρημα, το Almayer's Folly, ο Τσέχοφ, που επρόκειτο να αναβαθμίσει κατά μείζονα λόγο τους διηγηματικούς τρόπους σε παγκόσμια κλίμακα, έχει κυκλοφορήσει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων, δώδεκα χρόνια πριν, ενώ ήδη έχουν πεθάνει ο Σταντάλ (1842) και ο Πόε (1849 ), το έργο του οποίου Ο Χρυσός σκαραβαίος έχει αποδώσει δημιουργικά, από τα γαλλικά προφανώς, ο Εμμ. Ροΐδης, υιοθετώντας ως τίτλο το αμίμητο εκείνο Ο Χρυσοκάραβος. Οι δικοί μας καταστρώνουν λοιπόν τους αφηγηματικούς μας τρόπους, την εποχή που η διεθνής συγκυρία είναι εξαιρετικά γόνιμη για το γραπτό λόγο.

Η εκτίμηση του Γ. Κασδόνη «το ελληνικόν διήγημα παρουσιάζεται εν τω βιβλίω τούτω όχι μόνον ευπρόσωπον, αλλ' ακμαίον, πλήρες ζωτικότητος και ελπίδων διά το μέλλον» (ό. π.) δεν θα πρέπει εκ των υστέρων να θεωρηθεί υπερβολική. Το εγχώριο διήγημα, έχοντας γνωρίσει αρκετές κορυφώσεις, συνεχίζει, σε πείσμα πάντοτε των εμπορευματικών ηθών της σκληρής αγοράς, τη δική του, ενίοτε μοναχική πορεία προς την περαιτέρω ανανέωσή του. Γι' αυτό και φρονώ ότι η επιτομή αυτή του «Πατάκη» μπορεί, μεταξύ άλλων, να διαβαστεί ως εγκόλπιο χαμένων και κερδισμένων ευκαιριών.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/11/2004