Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική

Ανατομία ενός κοινού τραύματος

Εγκαταλείποντας τις προγονικές εστίες σε Ελλάδα και Τουρκία

Με σημείο αναφοράς τα 80 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης ειρήνης στη Λωζάννη (1923), μία σειρά από μελέτες προκαλούν τον αναστοχασμό. Σημαντική παράμετρος της προβληματικής αποτελεί η αναγκαστική -μοναδική διαδικασία- ανταλλαγή πληθυσμών (Σύμβασις αφορώσα την ανταλλαγήν των ελληνοτουρκικών πληθυσμών, 30 Ιανουαρίου 1923).

Η συγκεκριμένη έκδοση συνέπεσε με τη δεκαετία δημιουργικής παρουσίας του Κέντρου Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων (ΚΕΜΟ) -ο επιμελητής του τόμου Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης είναι από τους πρωτεργάτες του- και την ανάπτυξη ερμηνευτικού πλαισίου μελέτης της ετερότητας. Το εκδιδόμενο έργο είναι αποτέλεσμα διεπιστημονικών προσεγγίσεων και μεθόδων ανάλυσης, χαρακτηριστικό των area studies, οι οποίες αναπτύσσονται στις κοινωνικές σπουδές κατά τον μεταψυχροπολεμικό κόσμο. Ενδιαφέρον είναι ότι συμβάλλουν στον ίδιο τόμο με εργασίες τους (23 συνολικά) Ελληνες και Τούρκοι επιστήμονες· οι περισσότερες εξ αυτών παρουσιάστηκαν σε συνέδριο που πραγματοποιήθηκε το 2003 στην Κωνσταντινούπολη.

Ο επιμελητής προτείνει τέσσερις θεματικές ενότητες: την εξέταση της ανταλλαγής στο πλαίσιο της εθνικής ομογενοποίησης των δύο κρατών, τη μελέτη των πληθυσμών που αντηλλάγησαν, τη μελέτη των πληθυσμών που παρέμειναν ως μειονότητες, αλλά και τις αναγνώσεις για το παρελθόν (μνήμες, μνημεία, εθνικές αφηγήσεις). Υπάρχουν εμβριθής βιβλιογραφική τεκμηρίωση, διευκρινιστικοί πίνακες και χάρτες, σύντομα βιογραφικά των συγγραφέων, ενώ σε παράρτημα δίνεται η σύμβαση της ανταλλαγής.

Πληθυσμοί οι οποίοι, πιθανώς, προσεγγίζουν το ένα εκατομμύριο επτακόσιες χιλιάδες (περίπου ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες με προορισμό την Ελλάδα και, ίσως, πεντακόσιες χιλιάδες με αντίστοιχο προορισμό την Τουρκία) αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους κατά την περίοδο η οποία σηματοδοτείται από τους Βαλκανικούς Πολέμους και την υποχρεωτική ανταλλαγή, στη συντριπτική τους πλειονότητα ελληνορθόδοξοι και μουσουλμάνοι (το εθνικό κριτήριο διαπλέκεται ή υπολανθάνει του θρησκευτικού). Οπως τονίζει ο Κ. Τσιτσελίκης, η ανταλλαγή έγινε με όρους «ηγεμονικούς»· τα δύο εθνικά κράτη αντιμετώπισαν «υπηκόους» και όχι «πολίτες». Η ανταλλαγή γίνεται αντιληπτή στο πλαίσιο ενίσχυσης και επικράτησης της εθνικής ταυτότητας και ως πρακτική της εθνικής «ομογενοποίησης» ή του κρατικού εκσυγχρονισμού. Παράλληλα, η υποχρεωτική εφαρμογή της σύμβασης συνιστά παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, σύμφωνα και με το δίκαιο της εποχής.

Η αποτίμηση της ανταλλαγής μάς αποκαλύπτει μία ασυμμετρία στις εμπειρίες, όπως αναδεικνύει η R. Hirschon. Για τους Ελληνες αποτελεί καταστροφή, και για την Ελλάδα η αφομοίωση των προσφύγων έθεσε σε δοκιμασία τις κρατικές δομές αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις. Για τους Τούρκους υπήρξε θρίαμβος, και για την Τουρκία σήμαινε απώλεια σημαντικού τμήματος της ελίτ της οθωμανικής κοινωνίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται στη δόμηση του νέου κράτους.

Γράφοντας για το τραύμα που προκλήθηκε στους πληθυσμούς, ο Η. Berktay καλεί να εγκαταλείψουμε τη λογική της δαιμονοποίησης της «άλλης πλευράς» και προσθέτει ότι η ευθύνη υπάρχει και στο δικό μας μέρος, εξιστορώντας μία ατομική αλλά και συλλογική μνήμη για δύο πρόσωπα της οικογένειάς του.

Η έννοια της ανταλλαγής -τεχνητός διαχωρισμός ως ειρηνευτική στρατηγική (Τ. Triadafilopoulos - Τ. Vogel)- είναι κάτι που είχε συζητηθεί από εκπροσώπους της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, χωρίς να είναι καθολική ή υποχρεωτική. Ασχολούμενος με τις διπλωματικές κινήσεις και τους πρωταγωνιστές των διαπραγματεύσεων, ο Α. Aktar δημοσιοποιεί και μία ατελέσφορη πρόταση επιστροφής προσφύγων στη Μικρά Ασία.

Η ιστοριογραφική συνεισφορά, εκτιμά ο Ο. Yildirim, σε μεγάλο μέρος στηρίζει την ανακατασκευή της ταυτότητας του πρόσφυγα και την ένταξή του στην εθνική αφήγηση. Στην Ελλάδα καλλιεργείται η μνήμη του θύματος, ενώ στην Τουρκία υπάρχουν αποσιώπηση και λήθη. Διακρίνει διάφορες τάσεις, κατά περιόδους, μέχρι τις πλέον πρόσφατες, τη συμβολή της Ανθρωπολογίας και της Κοινωνιολογίας και τον λόγο των ίδιων των προσφύγων στην Ελλάδα, αλλά και τη σχετική υστέρηση της τουρκικής ιστοριογραφίας, με την παράλληλη μετατόπιση του ενδιαφέροντος των Τούρκων ιστορικών στην οθωμανική περίοδο.

Η Ε. Μπαλτά εξετάζει το εννοιολογικό περιεχόμενο των όρων «μετανάστης» (Σύμβαση της Λωζάννης), «ανταλλάξιμος» (οικείος στην Τουρκία) και «πρόσφυγας» (οικείος στην Ελλάδα) και αναλύει παραδειγματικά δύο ιδεολογήματα και στερεότυπα στην Ελλάδα: α) τη θετική επίδραση της άφιξης των προσφύγων στην εθνική οικονομία (διαπιστώνει ότι μάλλον δεν υπάρχουν αναπτυξιακό πνεύμα ή καταλυτικές επιπτώσεις στη γεωργική και βιομηχανική παραγωγή) και β) την άποψη ότι υπήρξαν φορείς διάδοσης επαναστατικών ιδεών (περισσότερο ασχολήθηκαν με τη μικροεπιχειρηματική οικονομία, ενώ εκκρεμεί η προσέγγιση των υποκειμένων και της διαδρομής τους στη σύγχρονη Ελλάδα).

Οσοι εγκατέλειψαν τις εστίες τους μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους μέχρι και την ανταλλαγή, είναι αντικείμενο μίας άλλης σειράς από μελέτες. Ο Ν. Ανδριώτης ασχολείται με τους μουσουλμάνους της Κρήτης, κυρίως εξισλαμισμένους γηγενείς, τις συνθήκες μετάβασής τους από την ύπαιθρο στις πόλεις και τη σταδιακή αναχώρησή τους προς την Τουρκία. Ο Ν. Μαραντζίδης διερευνά τα προβλήματα ενσωμάτωσης που αντιμετώπισαν οι τουρκόφωνοι Πόντιοι πρόσφυγες, από τον δυτικό Πόντο, στην Ελλάδα. Ανθρωποι με βασικά στοιχεία ταυτότητας τη θρησκεία και τον τόπο τους, εκτός από την πείνα, τις άθλιες συνθήκες υγιεινής και την έλλειψη στέγης, αντιμετώπισαν την κοινωνική αποξένωση λόγω της αλλογλωσσίας τους, η οποία λειτούργησε, όπως εύστοχα παρατηρείται, και ως κοινωνικό στίγμα.

Οι Μικρασιάτες είναι μία άλλη περίπτωση. Το «επίτευγμα» της αποκατάστασής τους εξετάζει η Ε. Βουτυρά και θεωρεί ότι η ονομασία «πρόσφυγας» αναφέρεται στην υποδοχή τους από τη «μητέρα-πατρίδα», ενώ η Σ. Αναγνωστοπούλου μελετά τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνιστώσες της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Πραγματικότητες που διαμορφώνονται από την εγκατάστασή τους σε συνοικισμούς έως την ανάπτυξη πολιτισμικής ταυτότητας και την επίδρασή της στην εθνική αφήγηση. Ο Ε. Macar ερευνά τη δραστηριότητα του Οργανισμού Ενίσχυσης της Μέσης Ανατολής, καθώς και την περίπτωση των ανταλλαχθέντων Αρμενίων.

Μία διαφορετική σειρά άρθρων έχει ως πεδίο έρευνας τους πληθυσμούς που παρέμειναν και εντάχτηκαν στο καθεστώς της μειονότητας. Ο Β. Oran εξετάζοντας το νομικό πλαίσιο προστασίας που εισήγαγε η Συνθήκη, συμπεραίνει ότι αυτοί που έμειναν αντιμετώπισαν περισσότερες δυσκολίες. Η μετέπειτα πορεία των μειονοτήτων, κατά τη διάρκεια του 20ού αι., εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και παρουσιάζει διεξοδικά τις περιόδους κρίσης και τα αιτήματα των μειονοτήτων. Σημειώνουμε ότι στη Σύμβαση στο άρθρο 1 χρησιμοποιούνται οι όροι «Τούρκοι υπήκοοι ελληνικού ορθόδοξου θρησκεύματος» και «Ελληνες υπήκοοι μουσουλμανικού θρησκεύματος» και στο άρθρο 2 «Ελληνες κάτοικοι» και «Μουσουλμάνοι κάτοικοι». Ο Δ. Καμούζης χρησιμοποιεί το «τριαδικό πλέγμα» του R. Brubaker (εθνοποιητικό κράτος η Τουρκία, εθνική πατρίδα η Ελλάδα) στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει τις συμπεριφορές των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη (εθνική μειονότητα). Η Ε. Babul προτείνει την έννοια της «ιθαγένειας» στην προσπάθεια κατανόησης της περίπτωσης της Ιμβρου, αλλά και αναδεικνύει τις κρατικές παρεμβάσεις εκτουρκισμού του νησιού. Ο Γ. Μαυρομμάτης διαπραγματεύεται τον ρόλο της εκπαίδευσης ως ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους στην Ελλάδα και διαπιστώνει ότι η δημόσια εκπαίδευση υπήρξε καταλυτική για την ένταξη των προσφύγων και η μειονοτική συνέβαλε καθοριστικά στην καλλιέργεια τουρκικής εθνικής ταυτότητας σε μουσουλμάνους Θρακιώτες. Ο Κ. Τσιτσελίκης αναδεικνύει ότι η ανταλλαγή υπήρξε ορόσημο για τις μουσουλμανικές κοινότητες στην Ελλάδα, και στην ανθρώπινη διάσταση και θεσμικά. Διακρίνει μία σημαντική ανακολουθία: τη σύγκρουση δύο εθνικών ιδεολογιών με επίφαση θρησκευτικής ετερότητας, με συνέπειες στη διαμόρφωση του θεσμικού καθεστώτος για τη μουσουλμανική μειονότητα.

Η τέταρτη ενότητα έχει ως θέμα τη διαχείριση του παρελθόντος: χρήση ή μη χρήση εγκαταλειμμένων δημόσιων χώρων (εκκλησίες στην Καππαδοκία - S. Pekak, οθωμανικά κτίσματα στην Ελλάδα - Ε. Κανετάκη) και προτάσεις για το μέλλον τους (Ν. Αγριαντώνης), αλλά και τον απόηχο στη λογοτεχνία (ελληνική πεζογραφία - Δ. Κούρτοβικ). Ο Η. Μήλλας γράφει για τις ομοιότητες και τις διαφορές στην ελληνική και στην τουρκική λογοτεχνία, προτείνει μία περιοδολόγηση και για τις δύο περιπτώσεις και χρησιμοποιεί τον όρο «μυθιστορήματα της προσφυγιάς». Ο τόμος ολοκληρώνεται με τη συμβολή του Λ. Μπαλτσιώτη, ο οποίος θέτει ως αντικείμενό του τις δύο εθνικές αφηγήσεις για τις πληθυσμιακές μετακινήσεις, τα στερεότυπά τους, τις προσλήψεις που τυγχάνουν, αλλά και τη συμβολική χρήση τους. Διαπιστώνει, επίσης, τη δημιουργία νέων ταυτοτικών κατηγοριών και «φαντασιακών» κοινοτήτων με την αποσιώπηση άλλων. Καταλήγει ότι υπάρχουν διαφοροποιήσεις στη συγκρότηση του δημόσιου λόγου στις δύο χώρες.

Νομίζω ότι είναι εμφανή η πολυμέρεια και τα ενδιαφέροντα του συγκεκριμένου τόμου, καθώς και η σημασία του στη σύγχρονη ιστοριογραφική παραγωγή. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαία η έως τώρα εκτενής βιβλιοπαρουσία του (Π. Βόγλης, «Τα Νέα», 10-11 Μαρτίου 2007, Γ. Αγγελόπουλος, «Ο Πολίτης», τχ. 157, Ιούλιος-Αύγουστος 2007).

ΙΛΙΑΣ ΣΚΟΥΛΙΔΑΣ, Ιστορικός, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/04/2008