Ένας αιώνας Νόμπελ

Ο τόμος αυτός συγκεντρώνει για πρώτη φορά όλες τις ομιλίες των συγγραφέων που έχουν βραβευτεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, κατά τη διάρκεια της τελετής απονομής του βραβείου στη Στοκχόλμη. Ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να εντρυφήσει στη γραφή και τη σκέψη μερικών από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του 20ού αιώνα, οι οποίοι από το 1901 (χρονιά κατά την οποία βραβεύτηκε ο Ρενέ Σιλί Πριντόμ) μέχρι το 1999 (βραβείο στο Γκίντερ Γκρας) τιμήθηκαν με το εγκυρότερο βραβείο του κόσμου. Την έκδοση συμπληρώνουν τα βιογραφικά όλων των συγγραφέων -ακόμα και όσων δεν το αποδέχτηκαν- που τιμήθηκαν με το ίδιο βραβείο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποια είναι η σχέση του δημόσιου λόγου του συγγραφέα με το έργο του -και μάλιστα εκείνου του λόγου που μικρή σχέση έχει με την πράξη της γραφής; Κατ' επέκταση: Ποια είναι η σχέση του βίου και της ατομικής ιστορίας του συγγραφέα με το αποτέλεσμα της γραφής; Και πώς όλα αυτά λειτούργησαν, αφήνοντας το ίχνος τους, στον ταραγμένο 20ό αιώνα;

Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που γεννιούνται, καθώς περιδιαβάζει κανείς τον τόμο «Ένας αιώνας Νόμπελ». Ο τόμος αυτός συντίθεται από δύο μέρη: στο πρώτο περιλαμβάνονται οι ομιλίες που είθισται να εκφωνούν οι βραβευμένοι με το Νόμπελ Λογοτεχνίας ενώπιον της Σουηδικής Ακαδημίας· στο δεύτερο περιέχονται τα σύντομα βιογραφικά των συγγραφέων, συνοδευμένα από τη φωτογραφία τους και τα κυριότερα έργα τους, ενώ το βιβλίο κλείνει με το επιλογικό σημείωμα του επιμελητή της έκδοσης Θανάση Νιάρχου.

Είναι προφανές ότι σε μια τέτοια συλλογή κειμένων η ποικιλία και η ανισότητα θα είναι μεγάλες· ότι ο κάθε λόγος θα αντανακλά την προσωπικότητα και τις αγωνίες του καθενός από τους τιμωμένους. (Η ανισότητα αφορά βεβαίως και στις ίδιες τις βραβεύσεις, καθώς πλάι σε δημιουργούς μεγάλου βεληνεκούς, που σημάδεψαν με το έργο τους τον απελθόντα αιώνα, συνωστίζονται συγγραφείς που ο χρόνος και η ιστορία δεν θέλησαν να συγκρατήσουν - αυτό συμβαίνει κυρίως σε περιπτώσεις που η πολιτική ή η γεωγραφική σκοπιμότητα συσκότισε την κρίση των μελών της Σουηδικής Ακαδημίας). Το σύνολο όμως δίνει ένα πιστό μωσαϊκό της ιστορίας της λογοτεχνικής μορφής που γέννησε -και που με τη σειρά της τον σημάδεψε- ο 20ός αιώνας.

Από το σύνολο των εκφωνηθέντων λόγων αξίζει να υποσημειωθούν ορισμένοι που, είτε με τη στοχαστική τους δύναμη είτε με τη νοηματική τους ευθυβολία, ανακλούν την πνευματική ακτινοβολία του συντάκτη τους. Και πρώτα απ' όλα τα δύο ελληνικά Νόμπελ:

Ο ουμανιστικός λόγος του Σεφέρη ισοσκελίζεται από τον μεταρσιωμένο, μυστικόφρονα λόγο του Ελύτη: το απολλώνιο και το διονυσιακό σε ίσες δόσεις, ώστε να προκύψουν, ισορροπώντας, οι δύο βασικές αντίρροπες συνιστώσες της ποίησής μας, και ίσως του πολιτισμού μας. Κοινοί, άφευκτοι τόποι: η αρχαιοελληνική, κλασική, σύλληψη του κόσμου -και μαζί της φυσικά η αρχαία ελληνική γραμματεία-, όπου κεντρική θέση, κατά την αντίληψη και των δύο, καταλαμβάνει η έννοια της δικαιοσύνης, πιο ανθρώπινη για τον πρώτο, ουσιωδώς μεταφυσική για τον δεύτερο: «Ηλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα», μας θυμίζει ο Σεφέρης, ενώ ο Ελύτης μας υποδεικνύει την «εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην», για να συναντηθούν κι οι δυο τους κάτω από τη βαριά σκιά του μεγάλου Εφέσιου. Και αν ο πρώτος μνημονεύει τον Σέλεϊ, ενώ ο δεύτερος τον Χέλντερλιν, είναι για να βρεθούν στον δεύτερο, μετά τη Δικαιοσύνη, κοινό τους τόπο, την Ποίηση, χώρο προνομιούχο, τον «μόνο χώρο όπου η δύναμη του αριθμού δεν έχει πέραση».

Μέσω της ποίησης οδεύουμε στον τρίτο -και τελευταίο- κοινό τόπο των δύο ομιλιών: την ελληνική γλώσσα, τόπο ηθικό μάλλον παρά επικοινωνιακό και για τους δύο, που εκλύει, άθελά μας και πιθανόν άθελά τους, τη μαυλιστική δαιμονοπληξία στην ποίηση του Αιολέα - Μυτιληνιού και τη σαγηνευτική εκλογίκευση και ορθοέπεια στην ποίηση του Ίωνα - Σμυρνιού.

Από τους υπόλοιπους λόγους θα ξεχώριζε κανείς τον μεστό νοήματος, ολιγόλογο λόγο του Χέμινγουεϊ· τον απλό, στοχαστικό λόγο του Καμί· τη σειρά των επιθέτων που αραδιάζει ο Πάστερνακ, πριν τελικά αρνηθεί τη βράβευσή του· τη διεισδυτική σε θέματα ποιητικής ομιλία του Σεν - Τζον Περς· τον όλο ουσία, σύντομο λόγο του Φόκνερ· την οξυδερκή ομιλία του Μπρόντσκι· τον πνευματώδη λόγο του Γκόλντινγκ· τον αξιοπρεπή, προσανατολισμένο προς έναν πραγματικό και μυθολογικό Βορρά λόγο του Τόμας Μαν· το εμπερίστατο, απογειωτικό σύντομο δοκίμιο του Οκτάβιο Πας· τον εμβριθή, πειστικό υπέρ της ποιήσεως λόγο του Σέιμους Χίνι· τον πάντα παραδοξολογικό λόγο του δαιμόνιου Σαραμάγκου.

Όπως σημειώθηκε ήδη στην αρχή, το ζήτημα που θέτει μία συλλογή τέτοιων κειμένων είναι η σχέση του δημόσιου λόγου του συγγραφέα με το έργο του και το φως -ή το ημίφως- που μπορεί να ρίξει σ' αυτό. Κατά πόσο μάλλον όταν αυτός ο λόγος δεν είναι καν ο συνήθης εργαστηριακός λόγος του συγγραφέα, δεν επέχει θέση σχολίου ή εξηγήσεως του καθαυτού έργου.

Μπορεί αυτός ο λόγος, ο εκτός πράξεως της γραφής αλλ' ευθέως σχετιζόμενος με το κλειστό, εσωτερικό -θεωρητικό- σύστημα αναφοράς που έχει ο αυθεντικός συγγραφέας να φωτίσει -πόσο μάλλον να επηρεάσει- το καθαυτό έργο; Η παλιά, μάλλον σχολαστική άποψη που απέκλειε από την προσέγγιση και ερμηνεία του λογοτεχνικού έργου κάθε εξωγενή σε σχέση με το ίδιο το έργο συνθήκη -ακόμα και την εκπεφρασμένη βούληση του αυτουργού συγγραφέα- φαίνεται πια ξεπερασμένη. Υπό την έννοια αυτή ο παρών τόμος συνιστά ένα επιγενόμενο αλλά σημαίνον σχόλιο στο έργο των επιμέρους συγγραφέων που οι λόγοι τους απαρτίζουν το βιβλίο.

Ωστόσο, η βασική προσφορά του βαρύτιμου αυτού βιβλίου είναι άλλη: έχοντας πια μπει στον 21ο αιώνα, συνοψίζει, αποτιμώντας τον, τον αιώνα που διέρρευσε, στρέφοντας την προσοχή μας σε περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας που αναβλύζουν παρηγορία και πείθοντάς μας πως η αυθεντική λογοτεχνική δημιουργία ποτέ δεν αποσπάστηκε από το αρχαίο, λυτρωτικό αίσθημα της συνάντησης.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/03/2001