Έννοιες της μοντέρνας τέχνης

Ο συλλογικός αυτός τόμος με δοκίμια διεθνώς διακεκριμένων συγγραφέων και μελετητών της τέχνης παρουσιάζει στο ευρύτερο κοινό τις βασικές έννοιες και εξελίξεις της τέχνης απότο 1900 ώς τις μέρες μας. Η αναφορά στη Μοντέρνα Τέχνη αρχίζει με το κίνημα του Φωβισμού και κλείνει με τον Μεταμοντερνισμό και την Τέχνη της ιδιαίτερης Ταυτότητας. Η ιστορία της Μοντέρνας τέχνης που προτείνεται εδώ αφορά περισσότερο τα καλλιτεχνικά κινήματα, τη συμβατική χρονολογική διαδοχή τους, και λιγότερο τις έννοιες που βρίσκονται πίσω απ' αυτά ή τα διαποτίζουν. Ωστόσο, επειδή τα εν λόγω κινήματα αλληλοεπικαλύπτονται χρονικά και τα διακρίνει πληθωρικότητα, περιπλοκότητα και αυτοαναφορικότητα, μέριμνα του Ν. Στάγκου είναι να παρουσιαστεί σ' αυτή τη συλλογή δοκιμίων ακριβώς η πολυμορφία και η αυτονομία των αντιφατικών ιδεών που πυροδότησαν την τέχνη του 20ού αιώνα, όχι με έναν απολογισμό υπαγορευμένον από την ιστορικιστική αντίληψη αλλά με την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει μία αλλά πολλές "ιστορίες" της δυτικής Μοντέρνας τέχνης, καθεμιά από τις οποίες μπορεί να γραφτεί από διαφορετική οπτική.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Να ένα βιβλίο που ενσωματώνει το παράδοξο στον ίδιο του τον τίτλο: ο μεταμοντερνισμός εμφανίζεται ως μία από τις έννοιες της μοντέρνας τέχνης. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό; H απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα μας βοηθά να καταλάβουμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο έχει συνταχθεί το ανά χείρας βιβλίο.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ένα από τα χαρακτηριστικά της τέχνης του 20ού αιώνα είναι και ο αντιφατικός της χαρακτήρας. H μοντέρνα τέχνη ορίζεται από μια ανάγκη ρήξης με το παρελθόν, το οποίο ωστόσο συχνότατα ενσωματώνει. Ξεκινά ως κριτική της αστικής κοινωνίας αλλά συνδέεται μαζί της με ό,τι ο Greenberg αποκάλεσε «χρυσό ομφάλιο λώρο» που την τρέφει και τη συντηρεί. Θέλει να επανεντάξει την καλλιτεχνική παραγωγή στην κοινωνική ζωή, αλλά ταυτόχρονα συγκροτεί τον κατ' εξοχήν λόγο για την αυτονομία του έργου τέχνης. Κοιτάζει προς το μέλλον προτείνοντας συχνότατα ως υπόδειγμα ό,τι αρχαϊκότερο υπάρχει στον πλανήτη. Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν. Και δεν θα έκαναν τίποτε άλλο από το να υπογραμμίζουν αυτή την αντιφατική εικόνα.

Μια τέτοια προφανώς εικόνα είχε στο μυαλό του ο επιμελητής της έκδοσης Νίκος Στάγκος και υπό αυτό το πρίσμα ενσωμάτωσε στο βιβλίο του το λήμμα για τον μεταμοντερνισμό, ακριβώς επειδή έτσι θέτει σε αμφισβήτηση οποιαδήποτε απλή γραμμική ή αιτιοκρατική λογική εξέλιξης της μοντέρνας τέχνης. Με αυτή την έννοια το βιβλίο δεν πρέπει να αναγνωσθεί ως μια ιστορία της μοντέρνας τέχνης, παρ' ότι σε γενικές γραμμές το κάθε λήμμα τοποθετείται σε μια χρονολογική αλληλουχία σε σχέση με το προηγούμενο. Πρόκειται περισσότερο για μια απόπειρα συνολικής ανίχνευσης των ιδεών και των στάσεων που γεννούν και συγκροτούν τα καλλιτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα.



H ιστορική στιγμή



Φυσικά μια τέτοια απόπειρα δεν είναι, ούτε έχει την πρόθεση να είναι, πλήρης. Κατ' αρχήν το φαινόμενο που αποκαλείται μοντέρνα τέχνη έχει τις ιστορικές του ρίζες στην καρδιά του 19ου αιώνα. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι συντάκτες των λημμάτων προέρχονται από τον αγγλόφωνο χώρο εξηγεί ίσως το γιατί υπάρχει λήμμα για τον βορτισισμό αλλά όχι για την arte povera ή το fluxus. Από την άλλη, ζητήματα όπως το αν η pop art, για παράδειγμα, αποτελεί τυπική εκδοχή της μοντέρνας τέχνης ή, αντίθετα, επισημαίνει το ιστορικό της όριο, παραμένουν ανοιχτά. Ως προς αυτό το σημείο βεβαίως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πρώτη έκδοση των Εννοιών πραγματοποιείται στις αρχές της δεκαετίας του 1970, δηλαδή όταν η συζήτηση για την υπέρβαση του μοντέρνου δεν είχε σε καμία περίπτωση λάβει τη διάσταση που έχει σήμερα. Ενα μεγάλο μάλιστα τμήμα των δοκιμίων που συμπεριλαμβάνει η παρούσα έκδοση συντάχθηκε στη δεκαετία του 1960 και μοιραία αντανακλά την οπτική εκείνης της περιόδου. Το λήμμα για την pop art συντάχθηκε το 1966, για το Ντε Στέιλ το 1968, για τον σουπρεματισμό επίσης το 1966 ενώ το πιο πρόσφατο βιβλίο για το νταντά και τον σουρεαλισμό χρονολογείται το 1965. Ετσι, όπως είναι φυσικό, στο λήμμα για τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό απουσιάζει όλη η πρόσφατη βιβλιογραφία που αφορά την επαναπραγμάτευση των ιστορικών προϋποθέσεων διαμόρφωσης του κινήματος, με σημείο αιχμής τη μεγάλη αναδρομική του Pollock το 1999. Παρομοίως, σε ό,τι αφορά την εννοιακή τέχνη, δεν παρατίθενται τα νεότερα δεδομένα που προέκυψαν μετά την πρώτη ιστορική προσέγγιση αυτής της καλλιτεχνικής τάσης, μέσα από την ομαδική αναδρομική έκθεση του 1990 στο Δημοτικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της γαλλικής πρωτεύουσας. Τούτο φυσικά δεν σημαίνει ότι το βιβλίο στερείται ενδιαφέροντος. Ακριβώς το αντίθετο. Τόσο η μακρά θητεία του επιμελητή στον χώρο των εκδόσεων τέχνης (έχει, μεταξύ άλλων, συνεργαστεί με τον David Hockney στη σύνταξη της αυτοβιογραφίας του και έχει επιμεληθεί την έκδοση του Λεξικού τού Herbert Read, ελλ. εκδ. Υποδομή, 1986) αλλά και το κύρος των συντακτών των λημμάτων (στο ελληνικό κοινό γνωστότεροι εξ αυτών είναι προφανώς ο Kenneth Frampton, συγγραφέας της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής, Θεμέλιο, 1987, και o Edward Lucie-Smith, συγγραφέας του βιβλίου Ο ερωτισμός στην τέχνη, Υποδομή, 1986) εγγυώνται τη σοβαρότητα του εγχειρήματος. Με αυτή την έννοια οι Εννοιες πλουτίζουν τη σχετική πενιχρή ελληνική βιβλιογραφία και δίνουν την ευκαιρία στον αναγνώστη να βρει σε έναν τόμο συγκεντρωμένα δοκίμια για την τέχνη του αιώνα που εξέπνευσε, τα οποία αποκρυσταλλώνουν όχι μόνο ορισμένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των καλλιτεχνικών κινημάτων που περιγράφουν αλλά και την επιμέρους οπτική μιας συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής.

Σε ό,τι αφορά την ελληνική έκδοση, η εμπειρία του μεταφραστή στον χώρο των βιβλίων τέχνης είναι δεδομένη. Ως προς επιμέρους ζητήματα μάλλον ήσσονος σημασίας (για παράδειγμα αν η conceptual art πρέπει να ονομάζεται «εννοιακή» ή «εννοιολογική» τέχνη, το καλλιτεχνικό κίνημα vorticism «βορτισισμός» ή «βορτικισμός», η performance «δράση», αν πρέπει να αρχίσουμε να αποκαλούμε τον van Doesburg «Βαν Ντούσμπυρχ», την Art Nouveau «Αρ Νουβό» ενώ τη Neue Sezession «Νέα Απόσχιση»), η ανά χείρας μετάφραση, λόγω της πληθώρας των όρων που εμπεριέχει και των αποτελεσματικών λύσεων που προτείνει, μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει έναυσμα μιας μεγάλης συζήτησης που ίσως είναι καιρός να ξεκινήσει.



Νίκος Δασκαλοθανάσης (διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-10-2003