Κοινωνικές επιστήμες Τ.8-9-10

[ΚΕ] ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ – ΕΤΗΣΙΑ ΤΡΙΓΛΩΣΣΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

Στον καιρό της κρίσης

NEO, ΤΡΙΕΤΕΣ, ΤΡΙΠΛΟ ΤΕΥΧΟΣ



Νίκος Παναγιωτόπουλος & Franz Schultheis
Κρίσεις και στρατηγικές αναπαραγωγής
Τα σφοδρά και επιτακτικά μέτρα που ενεργοποιούνται στην ελληνική κοινωνία και οικονομία ως μηχανισμοί διαχείρισής της, τα τελευταία χρόνια, μετέβαλαν άμεσα και δραστικά τον τρόπο αναπαραγωγής του εθνικού μας κοινωνικού χώρου και, συνεπώς, τους μηχανισμούς που έτειναν να διασφαλίσουν την αναπαραγωγή του. Αυτό είχε ως άμεση συνέπεια τα συστήματα των στρατηγικών αναπαραγωγής όλων των κοινωνικών ομάδων να τεθούν σε κρίση καθώς ανετράπη βιαίως η δομή των διαφορικών ευκαιριών κέρδους που ήταν αντικειμενικά προσφερόμενες στις επενδύσεις τους. Στο παρόν κείμενο αναλύεται και παρουσιάζεται ένα τμήμα των δεδομένων μιας εν εξελίξει έρευνας η οποία αποσκοπεί να μελετήσει την εξέλιξη της αναδιάταξης των στρατηγικών αναπαραγωγής κοινωνικών υποκειμένων που είχαν αποτελέσει αντικείμενο προγενέστερης έρευνάς μας προκειμένου να εξεταστεί η κρίση αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου αναπαραγωγής της ελληνικής κοινωνίας.
(καλλιτεχνικά έργα της Μ. Μαυροπούλου συνομιλούν με το κείμενο αυτό)

Νίκος Παναγιωτόπουλος
Κρίσης συνέχεια
Το κείμενο αυτό παρουσιάζει ένα πολύ μικρό τμήμα των δεδομένων μιας σε εξέλιξη έρευνας που έχει ως στόχο να διερευνήσει νέες μορφές οδύνης που παράγει η οικονομική και κοινωνική κρίση σήμερα στην Ελλάδα.




Όλγα Τζαφέα
Σπουδές στην εποχή της κρίσης
Το άρθρο πραγματεύεται τις ανισότητες που παρατηρούνται στην ίδια τη χρήση και τη βίωση των σπουδών στην ανώτατη εκπαίδευση μέσα στις συνθήκες της οικονομικής κρίσης που βιώνει η Ελλάδα την τελευταία δεκαετία. Η διάχυση αυτής της γνώσης μετατρέπεται σε εργαλείο ρήξης με την, κυρίαρχη και σήμερα, πολιτική της οποίας ο στόχος, αντί να είναι να ευνοήσει την πρόσβαση όλων στα εργαλεία παραγωγής και κατανάλωσης των ιστορικών κεκτημένων που προσφέρονται από το εκπαιδευτικό σύστημα, επικεντρώνεται στην πλήρωση των όρων νομιμοποίησης ενός πολιτισμού της «επίδοσης» όπου η επιτυχία αντιμετωπίζεται ως φυσική ιδιότητα των winners και η αποτυχία ως φυσικό αποτέλεσμα των losers.

Θεόδωρος Θάνος
Εκπαίδευση, οικονομία και στρατηγικές κοινωνικής αναπαραγωγής στην Ελλάδα (1950-2010)
Καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο (από το 1950 δηλαδή και στο εξής), το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα έχει διαδραματίσει το ρόλο εργαλείου αναπαραγωγής όχι μόνο των ανώτερων και μεσαίων τάξεων αλλά και των λιγότερο προνομιούχων τάξεων. Το άρθρο αυτό επιχειρεί να δείξει ότι υπάρχει μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στις εκπαιδευτικές στρατηγικές αναπαραγωγής των διάφορων κοινωνικών στρωμάτων και των κοινωνικών, οικονομικών, ιδεολογικών και πολιτικών μεταβολών που έχουν στιγματίσει την πρόσφατη ιστορία της ελληνικής κοινωνίας, σε βαθμό μάλιστα που αδυνατούμε να κατανοήσουμε τις μεν ή τις δε ανεξάρτητα.

Νίκος Παναγιωτόπουλος & Franz Schultheis
Εργασία και οδύνη
Τα δύο πρόσωπα ενός παθολογικού κόσμου της εργασίας
Σήμερα, όλο και περισσότεροι πολίτες αποκλείονται από την εργασία –λ.χ. οι άνεργοι και οι άτυποι μισθωτοί αυξάνονται συνεχώς– αλλά και ολοένα περισσότεροι άνθρωποι υποφέρουν από «υπερβολικό» φόρτο εργασίας. Το παρόν κείμενο παρουσιάζει τα αποτελέσματα μιας έρευνας που διενεργήθηκε στην Ελλάδα και στην Ελβετία με αντικείμενο τις παθήσεις που σχετίζονται με τους μετασχηματισμούς που πλήττουν τον κόσμο της εργασίας. Στόχος της έρευνας ήταν να αναδείξει, στο επίπεδο της δημόσιας συζήτησης και συνείδησης, πως ο σημερινός κόσμος της εργασίας αρρωσταίνει συστηματικά τους ανθρώπους και αποτελεί πλέον, εδώ και καιρό, μια παράδοξη πηγή ολοένα μεγαλύτερης οδύνης, και να συμβάλλει στην ανάδειξη των επιπτώσεων αυτής της παράδοξης εξέλιξης, επιπτώσεων με σημαντικό κόστος.

Νίκος Παναγιωτόπουλος
Εικόνες κριτικής δράσης
Το κείμενο αυτό συνιστά μεταγραφή της ομιλίας που εκφώνησε ο συγγραφέας στο πλαίσιο της στρογγυλής τράπεζας με τίτλο: «Μια οπτική κοινωνιολογία των οικονομιών της μιζέριας», η οποία πραγματοποιήθηκε στις 27.04.2017 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του P. Bourdieu Εικόνες της Αλγερίας.

ΕΚΤΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ

Ξανθή Κωνσταντινίδου
Αθλητικές πρακτικές και κοινωνική φύση
Επιλέγοντας ως αντικείμενο τους παράγοντες που συμβάλουν στον καθορισμό των αθλητικών επιλογών γυναικών που ασχολούνται με τον αγωνιστικό αθλητισμό στην Ελλάδα επιχειρήσαμε να δείξουμε πως η δουλειά του κοινωνιολόγου συνίσταται στο να καταδείξει τις διαμεσολαβήσεις όλων όσων κάνουν ένα άθλημα να βρίσκεται σε σχέση εκλεκτικής συγγένειας με τα ενδιαφέροντα και τις προτιμήσεις μια συγκεκριμένης τάξης ανθρώπων και, παράλληλα, με αφορμή το συγκεκριμένο αντικείμενο, τις επιδράσεις κυριαρχίας που ασκούνται διά μέσου της αντικειμενικής συνενοχής μεταξύ ενσωματωμένων δομών, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, και τις δομές των θεσμών(εδώ αθλητικών), όπου εκπληρώνεται και αναπαράγεται όχι μόνο η ανδρική αλλά και όλη η κοινωνική τάξη πραγμάτων.




Remi Lenoir
Το κοινωνικό κεφάλαιο και το πεδίο της εξουσίας στον Pierre Bourdieu
Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου στη θεωρία του Pierre Bourdieu έχει πλείστες σημασίες. Παραπέμπει στις κοινωνικές σχέσεις, με τη συνήθη έννοια του όρου («σχεσιακό κεφάλαιο»)? αντιστοιχεί στα οφέλη που γεννά η υπαγωγή σε μια ομάδα, φαινόμενο το οποίο επιτείνεται όσο αυξάνεται η αξία των συλλογικά επενδεδυμένων ειδών κεφαλαίου και όσο πιο ομοιογενής και ενσωματωμένη είναι η ομάδα που συγκροτείται με αυτόν τον τρόπο, όπως συμβαίνει κατά κανόνα στη Γαλλία, σύμφωνα με τον Bourdieu, με τις οικογένειες της ανώτερης αστικής τάξης και τα Μεγάλα Σώματα της Διοικήσεως. Τέλος, το κοινωνικό κεφάλαιο θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το συγκεκριμένο είδος κεφαλαίου που ο Bourdieu αποκαλεί, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, «πεδίο της εξουσίας», και τη γένεση του οποίου θα αναλύσει στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980, σε συνάρτηση με τη γένεση του κράτους. Αυτή η έκφραση κατονομάζει το χώρο των αντικειμενικών σχέσεων μεταξύ κοινωνικών δρώντων που καταλαμβάνουν κυρίαρχες θέσεις στα πεδία μιας έντονα διαφοροποιημένης κοινωνίας. Υπό αυτή την τελευταία έννοια, όπως και τα άλλα είδη κεφαλαίου, έτσι και το κοινωνικό κεφάλαιο συνιστά μια κοινωνική σχέση, τη σχέση που δημιουργείται ως τέτοια εντός του πεδίου αυτού και η οποία είναι η πρωταρχική αιτία της κυριαρχίας του πάνω σε όλα τα άλλα. Παρότι ο Bourdieu δεν τις παραλληλίζει ούτε άμεσα ούτε ρητά, οι δύο έννοιες έχουν ωστόσο μελετηθεί πρακτικά και θεωρητικά η μία σε σχέση με την άλλη και πρέπει να χρησιμοποιηθούν αδιαχώριστες για την κατανόηση του σχηματισμού της κρατικής αριστοκρατίας και των μετασχηματισμών της δομής της κυρίαρχης τάξης στη Γαλλία κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.

Frederic Lebaron
Σχετικά με τις κοινωνικές συνθήκες των οικονομικών θεσμών και συμπεριφορών
Το διακύβευμα των ανθρωπολογικών θεμελίων
Η δημοσίευση του έργου Anthropologie economique: cours au College de France 1992-1993 το 2017, ένα τέταρτο του αιώνα μετά τη διεξαγωγή του μαθήματος αυτού από τον Pierre Bourdieu στο Κολέγιο της Γαλλίας, είναι έκθετη σε διάφορες απειλές αναχρονισμού αλλά την ίδια στιγμή αποτελεί μια συναρπαστική συνεισφορά στις διεπιστημονικές ανταλλαγές και πιο συγκεκριμένα στη σκέψη γύρω από τις ιδιαιτερότητες και τη συμβολή της οικονομικής κοινωνιολογίας και της οικονομικής ανθρωπολογίας, κυρίως των γαλλικών σχολών αυτών των κλάδων, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τις αναλύσεις των Durkheim και Mauss, και η οποία εκπροσωπείται από τις αναλύσεις και τις εργασίες του Bourdieu σε αυτόν τον τομέα. Η έκδοση αυτή μπορεί να γίνει η αφορμή για μια σύντομη αναδρομή στα είκοσι πέντε χρόνια της ανάπτυξης των κοινωνιολογικών και ανθρωπολογικών εργασιών πάνω στην οικονομία, οι οποίες ακολούθησαν αυτή την πορεία, και της συμβολής τους, υπό το φως των εξελίξεων που έχει γνωρίσει η οικονομική επιστήμη.

Remi Lenoir
Λόγος και γραφή στον Pierre Bourdieu
Για την έκδοση των διαλέξεων του Pierre Bourdieu στο Κολέγιο της Γαλλίας
Με την ευκαιρία της έκδοσης της δεύτερης σειράς διαλέξεων του Pierre Bourdieu στο Κολέγιο της Γαλλίας (Γύρω από τον Μανέ) και του τελευταίου τεύχους της επιθεώρησης Actes de la recherche en sciences sociales, το οποίο, για να γιορτάσει το διακοσιοστό τεύχους του περιοδικού που εκείνος εγκαινίασε το 1975, δημοσίευσε κάποια από τα σεμινάριά του πάνω στην έννοια του πεδίου στην Ecole Pratique des Hautes Etudes στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1970, το άρθρο αυτό προτίθεται να αναλύσει τη σχέση που διατηρούσε ο Bourdieu με αυτό που στα μάτια του δεν ήταν απλώς δύο τρόποι έκφρασης, ο γραπτός και ο προφορικός, αλλά δύο εργαλεία σκέψης με άνισες ωστόσο αρετές? συγκεκριμένα θεωρούσε ότι ο γραπτός λόγος υποσκελίζει, ιδίως από αυτή την άποψη, τον προφορικό λόγο. Επίσης, το άρθρο αυτό επιχειρεί να απαντήσει στα δύο ακόλουθα ερωτήματα: ποιο καθεστώς μπορούμε να αποδώσουμε στις μεταγραφές των μαθημάτων και των σεμιναρίων που δόθηκαν υπό συνθήκες όπου οι διαλέξεις, εξ ορισμού καθότι παιδαγωγικές, απέχουν ελάχιστα από τη γραπτή έκφανση της έκφρασης; Πώς να αποδοθεί εγγράφως αυτό που συνιστά τον πυρήνα του προφορικού λόγου, εν προκειμένω όχι μόνο η λεκτική ζωντάνια του Bourdieu, αλλά επίσης, και μάλιστα αξεδιάλυτα, αυτός ο τρόπος διανοητικής παρέμβασης και απόδειξης στον οποίο ο Bourdieu είχε ανάγει τις δραστηριότητές του και το διδακτικό λειτούργημά του, ένα λειτούργημα που δεν έπαψε ποτέ να ασκεί καθ’ όλη την ερευνητική πορεία του;

Olivier Christin
Το απόρρητο της ψήφου: ένα καλώς ορισμένο ερώτημα;
Για πολλούς διεθνείς οργανισμούς, είτε πρόκειται για δεξαμενές σκέψης είτε για ερευνητικές ομάδες, το απόρρητο των εκλογικών διαδικασιών έχει ανακηρυχθεί σήμερα σε μία από τις απαραίτητες προϋποθέσεις της δημοκρατικής πολιτικής ζωής και, στο βάθος, σε ένα εχέγγυο της ελευθερίας και της κανονικότητας των εκλογών, κι αυτό ανεξάρτητα από το πώς ορίζουν τη δημοκρατία. Σκοπός μου δεν είναι να αναλύσω διεξοδικά αυτές τις θέσεις –οι οποίες σήμερα αμφισβητούνται– και ιδιαίτερα τη σχέση που θεμελιώνουν ανάμεσα στο απόρρητο, στην ιδιωτικότητα και στη δημοκρατία, την οποία η ανάπτυξη αλγορίθμων και νέων εκλογικών πρακτικών θα την έθετε τουλάχιστον εν μέρει υπό αμφισβήτηση. Η επιδίωξή μου, σαφώς πιο μετριοπαθής, είναι να θυμίσω ότι αυτή η σχέση δεν έχει τίποτε το απλό ή το αναγκαίο: πράγματι, εδώ κι ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, η μυστικότητα αυτή προξενεί καχυποψία και έχει γίνει αντικείμενο κριτικών διαμετρικά αντίθετων των αρετών που της αποδίδουν τα θεσμικά όργανα και οι συγγραφείς που αναφέρουμε παραπάνω. Η ανώνυμη ψηφοφορία έχει όμως και άλλες ιδιότητες εκτός από τη διαφύλαξη του ιδιωτικού χώρου. Έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ιστορία των πολιτικών πρακτικών και θέλω εδώ να τον υπενθυμίσω με ένα παράδειγμα, γνωστό και καλά τεκμηριωμένο, το οποίο συχνά παρουσιάζεται ως η μήτρα των σύγχρονων εκλογικών τεχνικών: τα κονκλάβια που συνέρχονταν για την εκλογή του ποντίφικα.

Δήμητρα Τζανάκη
«Αναστροφή φύλου» (1816-2017)
Στο παρόν άρθρο, με κύριες αναφορές στην ελληνική περίπτωση, επιχειρώ να αναδείξω, αφενός, ότι ο προσδιορισμός της αναγνώρισης της «ταυτότητας του φύλου» δεν είναι κάτι καινούργιο, αφετέρου, ότι το φύλο ως μηχανισμός εξουσίας συναρτάται άμεσα με τον ηθικό σεξιστικό έμφυλο προσδιορισμό που προβάλλεται ως «επιστημονική αλήθεια» από τον 17ο αιώνα και εξής. Η ιδέα ενός διαρκούς πολέμου ανάμεσα στις δυο δυνάμεις, ανδρική/γυναικεία, και η επικράτηση του «θηλυκού στοιχείου» (δηλαδή, του πάθους, της ακράτειας και της ανυπακοής) μετασχηματίζεται με την επικουρία της επιστήμης και υποστηρίζεται ως το πλαίσιο ενός ανήθικου/αντικοινωνικού λόγου που ήρθε να αντιπαρατεθεί με τον νομικό λόγο του Κράτους και την ασφάλεια της κοινωνίας. Κατά συνέπεια, το ερώτημα που επιχειρείται να απαντηθεί αναφέρεται στο: μέσα από ποιους μηχανισμούς, μια ηθική ερμηνεία καταλήγει να γίνεται επιστημονική αλήθεια, έτσι ώστε στις μέρες μας να είναι ανώτερη από την ανθρώπινη κρίση για την πολιτεία και, παράλληλα, γιατί η ταυτότητα του φύλου (Θ, Α, και για κάποιες χώρες Χ) να παραμένει κεφαλαιώδους σημασίας για την «ασφάλεια» της κοινωνίας, την ίδια στιγμή που υπάρχει ο ΑΦΜ, ο ΑΔΤ, ο ΑΜΚΑ κ.λπ. για την όποια ταυτοποίηση.

Νίκος Παναγιωτόπουλος
Σημειώσεις πάνω στην τέχνη της έρευνας
Στο κείμενο αυτό, ο συγγραφέας αναλύει τους όρους του μετασχηματισμού του πλαισίου και του περιεχομένου της παιδαγωγικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες και, ειδικότερα, το πνεύμα και τη λογική που θα χρειαζόταν να διέπει την κατάρτιση των νέων κοινωνιολόγων.

Anna Boschetti
Pierre Bourdieu, ένας στρατευμένος επιστήμονας
Ο Pierre Bourdieu υπήρξε ο τελευταίος από εκείνους που ενσάρκωσαν μια χαρακτηριστική μορφή της γαλλικής ιστορίας: τον σπουδαίο διανοούμενο που στέκεται κριτικά απέναντι στην εξουσία. Και το έργο του έχει αναμφισβήτητα συμβάλει περισσότερο από κάθε άλλο, κατά τον 20ό αιώνα, στην προώθηση της γνώσης της ιστορίας της σκέψης. Ανέπτυξε έτσι ακριβή και ισχυρά εργαλεία για την ανάλυση της ιστορίας της σκέψης καθώς και για την αντιμετώπιση των κυριότερων διερωτήσεων που εγείρει αυτή η ιστορία. Με βάση αυτά τα εργαλεία, καθώς και την αδιάκοπη εργασία αυτοανάλυσης που έκανε ο ίδιος ο Bourdieu και τα πολυάριθμα έργα που έχουν γραφτεί ειδικά γι’ αυτόν, θα ανασυνθέσω τα γνωρίσματα εκείνα που ανακηρύσσουν τον Bourdieu σε μοναδική προσωπικότητα για την κοινωνική ιστορία των διανοουμένων, καθώς και τους παράγοντες που πρέπει να λάβουμε υπόψη για να εξηγήσουμε τη θέση του. Αυτή η διπλή ανασύσταση απαιτεί ένα έργο συγκριτικής κοινωνικής ιστορίας (που μόνο αδρά μπορώ να σκιαγραφήσω εδώ), αποσκοπώντας ιδίως στο να υπογραμμίσει την ιδιαιτερότητα των δομικών και συγκυριακών συνθηκών που συνέβαλαν στο να γίνουν εφικτές οι μορφές στράτευσης που άσκησε ο Bourdieu καθώς και η κοινωνιολογία των διανοουμένων, όπως μπορούμε να τη συνάγουμε λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο του έργου του.





ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Αφιέρωμα στον Bernard Vernier
Νίκος Παναγιωτόπουλος Bernard Vernier: ένας εφευρετικός κοινωνικός ανατόμος του ασυνειδήτου
Bernard Vernier Αστάθεια και γονιμότητα της εθνογραφικής έρευνας

Αφιέρωμα στη διάσκεψη του περιοδικού ΚΕ: Ο ρόλος των κοινωνικών επιστημόνων στην εποχή της κρίσης
Maurice Godelier Στον κόσμο που ζούμε, οι κοινωνικές επιστήμες είναι πιο απαραίτητες από ποτέ
Michele Lamont Τα προσωπικά προβλήματα των πολιτών είναι, στην πραγματικότητα, κοινωνικά
Klaus Dorre Τι μπορούμε να κάνουμε; Οι διανοούμενοι και Ο μεγάλος μετασχηματισμός
Frank Dobbin Κοινωνική επιστήμη και ρύθμιση: αυξάνοντας την ισότητα, αποτρέποντας τη διαφθορά
Νίκος Παναγιωτόπουλος Η κοινωνιολογία και ο δημόσιος ρόλος της στην εποχή της κρίσης

Αφιέρωμα στον κύκλο δράσεων «Για μια νέα δημόσια εμπειρία»
Νίκος Παναγιωτόπουλος Για μια νέα δημόσια εμπειρία