Τα ριζίτικα

« ΤΑ ΡΙΖΙΤΙΚΑ »

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΟΘΟΥΛΑΚΗ

Η Μοναδική έκδοση, φιλοτεχνημένη στο σύνολο των σελίδων της, με σχέδια και σκίτσα της Κρητικής Παράδοσης.

Τα ριζίτικα τραγούδια, όπως είναι γνωστό, αποτελούν την κρητική δημοτική ποίηση, όπως δημιουργήθηκε και καθιερώθηκε στους οικισμούς και στα χωριά που βρίσκονται στις ρίζες (πρόποδες) του ορεινού συγκροτήματος των Λευκών Ορέων, τις γνωστές Σφακιανές Μαδάρες.

Η ιστορία τους χάνεται στα βάθη των αιώνων και συνδέεται με την εγκατάσταση των Δωριέων στη Δυτική Κρήτη και κυρίως στο προαναφερθέν διαμέρισμα των Λευκών Ορέων.

Ο πόλεμος, η πολεμική τέχνη και τα μέσα του πολέμου, τα κατορθώματα και η παλικαριά, αποτελούσαν το αντικείμενο αναφοράς των τραγουδιών της κρητικής αρχαιότητας. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από το ποίημα του κρητικού ποιητή Υβρία: «Εστί μοι πλούτος μέγας δόρυ και το ξίφος και το καλόν λαισήιον, πρόβλημα χρωτός». (Είναι για μένα μεγάλος πλούτος το δόρυ και το ξίφος μου και η όμορφη ασπίδα που μου προστατεύει το σώμα). Όπως γίνεται αντιληπτό, από το παραπάνω απόσπασμα, το πνεύμα της κρητικής μούσας της αρχαιότητας δεν διαφέρει από αυτό των γνωστών σήμερα ριζίτικων τραγουδιών.

Αν ληφθεί υπόψη η πληθώρα των αρχαϊκών λέξεων και τύπων, που υπάρχουν στα ριζίτικα, η εκτίμηση ότι η ρίζα τους βρίσκεται στην κρητική αρχαιότητα, δεν στερείται ερεισμάτων.

Η σημερινή τους εξέλιξη, κατά την εκτίμησή μας, ξεκινάει από την εποχή της αραβοκρατίας στην Κρήτη. Η κατάκτηση της νήσου από τον πειρατικό στόλο του Abu Hafs Omar, στα πλαίσια του ιερού πολέμου των αράβων κατακτητών του 9ου μ.Χ. αιώνα, δημιούργησε σοβαρό πρόβλημα γενοκτονίας στον κρητικό πληθυσμό.

Όσοι από το κρητικό στοιχείο γλίτωσαν τη σφαγή, τα δουλοπάζαρα και τον εξισλαμισμό κινήθηκαν προς τις δύσβατες ορεινές περιοχές, τα σπήλαια και τα φαράγγια των Σφακιανών Μαδάρων. Εκεί εντάχθηκαν στην ανυπότακτη, αυτόνομη κοινωνία των Λευκορειτών, που είχαν συγκροτήσει οι κάτοικοι των οικισμών και χωριών του ορεινού αυτού διαμερίσματος.

Η σοφή δημογεροντία των Λευκορειτών είχε επισημάνει το σοβαρό πρόβλημα γενοκτονίας που προκάλεσε στο νησί η μάστιγα των Αγαρηνών κατακτητών, τους οποίους ας σημειωθεί, ονομάτισε Σαρακηνούς, παρομοιάζοντας τους με το σαράκι, το γνωστό φθοροποιό σκουλήκι.

Η ανένταχτη αυτή κοινωνία δεν έχασε την επαφή της με το Βυζάντιο και τη Βασιλεύουσα, πρωτεύουσα της Ορθοδοξίας και της Χριστιανοσύνης. Η βυζαντινή μουσική διαμορφώθηκε σε μια εξελιγμένης μορφής μελωδική και ρυθμική πρωτοτυπία, μοναδικής μεγαλοπρέπειας.

Στο μέτρο και την αρμονία αυτής της μελωδίας οι Λευκορείτες ταίριασαν τα τραγούδια τους, που εκφράζανε το όραμα της Ελευθερίας, της Πίστης και της Ανάστασης από τον εξανδραποδισμό των άπιστων Αγαρηνών. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι μέσα από τα ριζίτικα τραγούδια καλλιεργείται η συνέχεια του γένους.

Η γενιά, η σειρά, η παράδοση, οι αρετές, η φιλοπατρία και η ελευθερία παίρνουν πρωταρχικές και καθοριστικές διαστάσεις.

Η αύξηση του πληθυσμού της αυτόνομης κρητικής κοινωνίας των Λευκορειτών, με την πάροδο των χρόνων, οδήγησε στη μετεγκατάσταση, σε ολόκληρη την Κρήτη του υπερπληθυσμού, ο οποίος πήρε μαζί του και τα ριζίτικα τραγούδια με τα οράματα της ελευθερίας και της πίστης, επισφραγίζοντας τον παγκρήτιο χαρακτήρα τους.

Στην ιστορική τους πορεία τα ριζίτικα τραγούδια, χωρίς να χάσουν τον αρχικό τους χαρακτήρα, προσαρμόστηκαν στις συνθήκες και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε, από τους κατά καιρούς κατακτητές, το κρητικό στοιχείο.

Τα μαύρα χρόνια της κυριαρχίας των πειρατών, της ενετοκρατούμενης και τουρκοκρατούμενης Κρήτης, όπως και οι απελευθερωτικοί Μακεδονικοί και Ηπειρωτικοί αγώνες των αρχών του 20ου αιώνα, στους οποίους η συντριπτική πλειοψηφία των εθελοντικών σωμάτων ήταν από την Κρήτη, ανέδειξαν τα ριζίτικα τραγούδια σε επαναστατικά, πατριωτικά και λυτρωτικών σκοπών και επιδιώξεων.

Παράλληλα, όμως, μέσα από τα τραγούδια αυτά, ο κρητικός λαϊκός δημιουργός καταγράφει τον τρόπο της ζωής του, τα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις του, τις αρετές, τις χαρές και τις λύπες του, την ιστορία της Κρήτης και των ανθρώπων της. Δικαιολογημένα, λοιπόν, δίδεται στα ριζίτικα ο χαρακτήρας των κρητικών δημοτικών τραγουδιών, τα οποία, ας σημειωθεί, έφθασαν στις μέρες μας από πατέρα σε παιδί.

Προς τα τέλη του 19ου αιώνα, όπως επίσης και τον 20ο αιώνα, τα ριζίτικα τραγούδια άρχισαν να καταγράφονται από λαογράφους και ανθρώπους των γραμμάτων.

Αυτή η καταγραφή μας επιτρέπει να πιστεύουμε με βεβαιότητα ότι έχει συμπεριλάβει τη συντριπτική πλειοψηφία των ριζίτικων τραγουδιών, τα οποία και αποτελούν πολύτιμο θησαύρισμα της λαϊκής μας κληρονομιάς.

Σημειώνεται, ότι στη διάρκεια του 20ου αιώνα έως τις μέρες μας, ορισμένα αλληγορικά, από τα ριζίτικα τραγούδια, ξεπέρασαν τα κρητικά σύνορα και έγιναν παρηγοριά, πίστη, ελπίδα και το θούριο κάθε καταπιεσμένου Έλληνα (Σε ψηλό βουνό, Αγρίμια κι αγριμάκια μου, Πότες θα κάμει ξαστεριά).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΡΙΖΙΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ

- Οι στίχοι των ριζίτικων τραγουδιών είναι, κατά κανόνα, 15σύλλαβοι ανομοιοκατάληκτοι.

- Τα τραγουδούν χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων.

- Υπάρχουν περίπου 38 μουσικές μελωδίες, από τις οποίες 10 – 12 είναι οι εύχρηστες και διαδεδομένες για τη συντριπτική πλειοψηφία των ριζίτικων τραγουδιών.

- Οι μελωδίες των ριζίτικων τραγουδιών, σε μια εξελιγμένης μορφής βυζαντινή μουσική, είναι πρωτότυπες και εξασφαλίζουν μοναδική ιδιαιτερότητα.

- Για τους παραπάνω λόγους, τα ριζίτικα τραγούδια, είναι ανεπηρέαστα από ξένες επιδράσεις.

- Χαρακτηρίζονται από σοβαρότητα, μεγαλοπρέπεια και ρυθμική πρωτοτυπία που επιτρέπει την ομαδική συμμετοχή στο τραγούδι.

- Η εκτέλεση των ριζίτικων τραγουδιών διέπεται από κανόνες όπως: Η έναρξή τους σημαίνει ότι το φαγοπότι διακόπτεται προς τιμή του τραγουδιστή.

- Ο τραγουδιστής, τραγουδά τον πρώτο στίχο και το μισό του δεύτερου, που θεωρείται μία στροφή. Στη συνέχεια τραγουδά το μισό δεύτερο στίχο και ολόκληρο τον τρίτο που είναι η δεύτερη στροφή και έπεται η συνέχεια.

- Ολοκληρωμένη παρουσία του τραγουδιστή θεωρούνται οι τρεις στροφές.

- Κάθε στροφή επαναλαμβάνεται από ολόκληρη τη συντροφιά.

- Ο τραγουδιστής δε διακόπτεται.

- Το ίδιο ριζίτικο δε λέγεται για δεύτερη φορά.

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΡΙΖΙΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ

Τα ριζίτικα τραγούδια διακρίνονται α) σε αυτά τση στράτας, στα οποία περιλαμβάνονται τα τραγούδια των γαμήλιων πομπών, της συνεπαρσιάς, όπως λέγονται και όπου αλλού υπαγορεύει η ομαδική μετακίνηση και β) σε αυτά τση τάβλας.

Τα ριζίτικα τση τάβλας είναι αυτά που λέγονται σε καθιστικές συντροφιές στις περιπτώσεις χαράς, σε γάμους και σε βαπτίσια.

Πήραν την ονομασία τους από τις τάβλες που τοποθετούσαν μεταξύ καθισμάτων, προκειμένου να καλύψουν τις αυξημένες ανάγκες θέσεων για τις εκατοντάδες των καλεσμένων. Ας σημειωθεί ότι επάνω στις τάβλες έστρωναν πατανίες και άλλα περίτεχνα υφαντά.

Τα τραγούδια τση τάβλας μπορούμε να ταξινομήσουμε σε αυτά:

α) Τση χαράς (γάμων, βάπτισης, γλεντιών, έρωτα).

β) Τση λεβεδιάς (τση γενιάς, τση παλικαριάς και τση πρεπιάς).

γ) Τση ζωής και τση υπαίθρου (ποιμενικά, άγρια φύση και καιρός, αγώνας επιβίωσης).

δ) Τση θλίψης (του μισεμού και του χάρου, τση φυλακής και τση σκλαβιάς, τση ξενιθιάς και τση θάλασσας) και

ε) Των αγώνων (πατριωτικά, ιστορικά, επαναστατικά, αλληγορικά).

Η περιοδική έκδοση «ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΟ ΚΡΙ ΚΡΙ» δημοσιεύει ανελλιπώς, τώρα και 23 χρόνια, στις σελίδες της «ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ», τα «ΡΙΖΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ» επιλεγμένα από τις προαναφερθείσες πηγές.

Αυτά τα Ριζίτικα, ταξινομημένα, με επεξηγήσεις στις μη εύχρηστες λέξεις, παρουσιάζουμε στο βιβλίο μας «ΤΑ ΡΙΖΙΤΙΚΑ», ταπεινή μας προσφορά στο εθνικό κεφάλαιο της λαϊκής μας κληρονομιάς. Είναι δε το μοναδικό βιβλίο με Ριζίτικα τραγούδια, που έχει φιλοτεχνηθεί, με πρωτότυπα σχέδια και σκίτσα από την Κρητική Παράδοση, από το ζωγράφο και εκδότη τους, Δημήτρη Ποθουλάκη, ο οποίος έχει και επιμεληθεί την όλη έκδοση.