Φιλαναγνωσία και σχολείο

Οι μελέτες του συλλογικού αυτού τόμου ανιχνεύουν με ποικίλους τρόπους την έννοια της φιλαναγνωσίας και αναφέρονται στην πολύπλευρη αξιοποίηση του λογοτεχνικού βιβλίου στο σχολείο. Οι συνεργάτες του τόμου, πανεπιστημιακοί καθηγητές, εκπαιδευτικοί και γνωστοί συγγραφείς λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, παρουσιάζουν με τρόπο πολυφωνικό, θεωρητικό αλλά και πρακτικό, ζητήματα που αφορούν τη διαχρονική γοητεία της λογοτεχνίας, τα παιδιά ως αναγνώστες, τη συμβολή του σχολείου και της οικογένειας στην ενεργοποίηση της φιλαναγνωστικής διάθεσης των μαθητών.

Στον τόμο περιλαμβάνονται και έρευνες σχετικές με τη βιβλιοφιλία, καθώς και τα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος «Όταν ο Ροβινσώνας Κρούσος συνάντησε το Χάρι Πότερ…» του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τα περιεχόμενα του παρόντος τόμου καλύπτουν διδακτικές ανάγκες της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, καταγράφοντας αποκτημένη σχολική εμπειρία ή προτείνοντας εναλλακτικούς τρόπους διδακτικής προσέγγισης της λογοτεχνίας.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι συμβαίνει όταν οι μαθητές των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου γίνονται ερευνητές και «ανακρίνουν» τους γονείς τους σχετικά με τις αναγνωστικές προτιμήσεις της παιδικής τους ηλικίας; Πόσο αξιόπιστη μπορεί να είναι μια τέτοια έρευνα; Μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο για να διαβάσουν τα ίδια τα παιδιά λογοτεχνικά βιβλία; Ποιος είναι ο ρόλος των δασκάλων σ' αυτή τη διαδικασία; Σε αυτά και άλλα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει ο συλλογικός τούτος τόμος, ο οποίος βασίζεται σε μια έρευνα που εκπόνησε το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, με επιστημονική υπεύθυνη την καθηγήτρια Αντα Κατσίκη - Γκίβαλου, ενώ τον συντονισμό και την ευθύνη των δράσεων είχε η φιλόλογος Αβα Χαλκιαδάκη.

Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα είχε τον τίτλο «Οταν ο Ροβινσώνας Κρούσος συνάντησε τον Χάρι Πότερ...» και πραγματοποιήθηκε τη σχολική χρονιά 2005-2006. Τον βασικό κορμό του προγράμματος αποτέλεσε μια έρευνα που έκαναν οι μαθητές με χρήση ερωτηματολογίου και αντικείμενο την εφηβική αναγνωστική συμπεριφορά και τα αγαπημένα παιδικά αναγνώσματα των γονιών τους. Πέρα από τα ποσοτικά στοιχεία σχετικά με τις αναγνωστικές προτιμήσεις των παιδιών των δεκαετιών του 1960 και του 1970 (τότε τοποθετείται η παιδική ηλικία των σημερινών γονιών) που αναμενόταν να προκύψουν, ο απώτερος στόχος του προγράμματος ήταν να δώσει αναγνωστικά ερεθίσματα στα παιδιά, να κινητοποιήσει τις σχολικές τάξεις να ασχοληθούν με δημιουργικές δραστηριότητες γύρω από το βιβλίο και την ανάγνωση. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιήθηκε σε 25 σχολεία του Νομού Αττικής και σε 37 τάξεις, σε σύνολο 850 μαθητών. Οι γονείς που πήραν μέρος στην έρευνα ήταν 1.511. Τα αποτελέσματά της παρουσιάστηκαν σε ημερίδα με τίτλο «Φιλαναγνωσία και Σχολείο», από την οποία προέκυψε ο ομώνυμος τόμος.

Ο τόμος αποτελείται από τέσσερα μέρη. Το πρώτο περιλαμβάνει άρθρα σχετικά με την ίδια την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας στο σχολείο (Α. Κατσίκη - Γκίβαλου, Θ. Γραμματάς), τη σημασία των αναγνωστικών εμπειριών της παιδικής ηλικίας όπως τις θυμούνται οι ενήλικοι (Τ. Καλογήρου, Β. Πάτσιου) και τη σχέση του λογοτεχνικού βιβλίου με τον λαϊκό πεζό λόγο (Μ. Καπλάνογλου), τα μαθηματικά (Γ. Παπαδάτος - Δ. Πολίτης), τα εικαστικά (Λ. Κακίση - Παναγοπούλου). Το μέρος αυτό αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, τη θεωρητική πλαισίωση του τόμου. Το τέταρτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον λόγο των ίδιων των συγγραφέων της παιδικής λογοτεχνίας. Η Αγγελική Βαρελλά, η Αλκή Ζέη, ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος, ο Μάνος Κοντολέων, η Λότη Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου, η Ζωρζ Σαρρή γράφουν για τις αναγνωστικές εμπειρίες της παιδικής τους ηλικίας, κλείνοντας έτσι τον τόμο με χιούμορ και συγκίνηση.

Αφησα τελευταία το δεύτερο και τρίτο μέρος του βιβλίου γιατί είναι τα πιο σημαντικά, στον βαθμό που ασχολούνται με το ερευνητικό πρόγραμμα που αποτελεί την καρδιά του τόμου, αλλά και με άλλες συναφείς έρευνες που έγιναν τα τελευταία χρόνια. Η κυριότερη προσφορά του βιβλίου είναι ακριβώς ότι προσεγγίζει το ζήτημα της ανάγνωσης στον χώρο του σχολείου βάσει συγκεκριμένων ερευνών που έγιναν με επιστημονική μέθοδο και προσφέρουν αξιολογήσιμα στοιχεία που μπορούν να λειτουργήσουν ως εναύσματα για νέες έρευνες. Το τονίζω αυτό, διότι στη χώρα μας καθυστέρησαν πολύ οι έρευνες για την ανάγνωση τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων και οι σχετικές συζητήσεις ήταν πάντοτε εμπειρικές, βερμπαλιστικές και δεοντολογικές. Στο δεύτερο μέρος, λοιπόν, η Τασούλα Τσιλιμένη γράφει για μια έρευνα που έγινε σε Νηπιαγωγεία του Βόλου σχετικά με τον ρόλο που παίζουν οι γονείς στην ανάπτυξη της σχέσης των παιδιών με το βιβλίο και την αξία της συνεργασίας του σχολείου με την οικογένεια στο θέμα αυτό, ενώ ο Κωνσταντίνος Μαλαφάντης παραθέτει τα αποτελέσματα της δικής του έρευνας σε 337 μαθητές της ΣΤ' Δημοτικού με ατομικές συνεντεύξεις, με σκοπό να διερευνήσει τη φύση του αναγνωστικού κινήτρου, όπως το περιγράφουν τα ίδια τα παιδιά. Το αναγνωστικό κίνητρο είναι ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα στη θεωρία της ανάγνωσης, διότι είναι δύσκολα προσδιορίσιμο και έχει πολλές διαστάσεις που συλλειτουργούν σε κάθε αναγνώστη με διαφορετικό τρόπο.

Ο Χριστόφορος Βερναρδάκης ανέλαβε να αναλύσει τα αποτελέσματα της κεντρικής έρευνας του τόμου, «Παιδική και εφηβική αναγνωστικότητα γονέων μαθητών του Δημοτικού του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Πρωτευούσης», την οποία διεξήγαγαν, όπως είπαμε, οι μαθητές. Εξηγεί τους περιορισμούς και τις διαμεσολαβήσεις της συγκεκριμένης έρευνας, ο κυριότερος από τους οποίους είναι η στάση των γονιών απέναντι στις ερωτήσεις των παιδιών τους. Συγκεκριμένα, οι γονείς που ρωτήθηκαν, απάντησαν σε ποσοστό 82% ότι διάβαζαν βιβλία στην ηλικία των 10-14 ετών, ενώ το 14% απαντά ότι δεν διάβαζε και το 4% ότι δεν θυμάται. Οπως παρατηρεί ο Βερναρδάκης, το τεράστιο αυτό ποσοστό παιδικής αναγνωστικότητας στις δεκαετίες του '60 και του '70 πρέπει να αντιμετωπιστεί με σκεπτικισμό. Καμία από τις έρευνες αναγνωστικής συμπεριφοράς, που διενεργήθηκαν από το ΕΚΕΒΙ το 1998 και το 2004, δεν δίνει τέτοια ποσοστά. Μόλις το 48% του δείγματος του 2004 απαντούν ότι διάβαζαν βιβλία κατά την παιδική τους ηλικία. Τι συμβαίνει λοιπόν; Απλούστατα οι γονείς, στις ερωτήσεις των παιδιών τους αν διάβαζαν, αισθάνονται την υποχρέωση να απαντήσουν καταφατικά, για να δώσουν μια «σωστή» εικόνα για την ανάγνωση, να μην προκαλέσουν αμηχανία, απορία και γενικά να μην εισάγουν στη συζήτηση παράγοντες που δεν μπορούν να διαχειριστούν. Ετσι, λοιπόν, μπορεί η ίδια η έρευνα που διεξήγαγαν τα παιδιά να μην έδωσε αξιόπιστα αποτελέσματα, ωστόσο τα συμπεράσματά της είναι χρήσιμα για τη σχέση γονιών - παιδιών και τις «εικόνες» της ανάγνωσης. Πόσω μάλλον που ο κυριότερος στόχος της έρευνας ήταν η εισαγωγή των παιδιών στον ρόλο του ερευνητή και η πρόκληση ενδιαφέροντος για την ανάγνωση και τα βιβλία. Ο τελευταίος στόχος επετεύχθη με το παραπάνω, όπως μαρτυρούν τόσο το κείμενο της Αβας Χαλκιαδάκη, το οποίο περιγράφει τα συνολικά αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος όσο και τα κείμενα εννέα εκπαιδευτικών (Α. Αλεξίου, Π. Βασιλάκη, Κ. Καραμβακάλη, Χ. Ντιντίκου, Κ. Παπαγιαννακοπούλου, Χ. Παπαδοπούλου, Μ. Πελαντή, Δ. Προύσαλης, Α. Σακελλαρίδου), τα οποία περιγράφουν τις εμπειρίες τους από την εφαρμογή του προγράμματος. Στις τάξεις στις οποίες εφαρμόστηκε το πρόγραμμα, τα παιδιά ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό, αναζήτησαν και διάβασαν τα βιβλία που ανέφεραν οι γονείς τους ως αγαπημένα και επιδόθηκαν σε ένα σωρό δραστηριότητες γύρω από αυτά, όπως συγγραφή κειμένων, δραματοποιήσεις, εικαστικές δημιουργίες, νέες έρευνες, επισκέψεις σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία, προσκλήσεις συγγραφέων κ.ά. Ωστόσο, όπως τονίζει η Χαλκιαδάκη, δεν είναι δυνατόν σε τέτοιες έρευνες να καταλήξουμε σε απάντηση του ερωτήματος κατά πόσον όλα αυτά ενίσχυσαν τη φιλαναγνωσία των μαθητών και πόσο θα επηρεαστεί η εξέλιξή τους σε συστηματικούς αναγνώστες. Η αίσθηση των εκπαιδευτικών είναι πως τα θετικά αποτελέσματα φαίνεται να είναι περισσότερα για τους μαθητές που ήταν ήδη αναγνώστες πριν από το πρόγραμμα, ενώ τα παιδιά που δεν διάβαζαν δείχνουν να επηρεάστηκαν λιγότερο. Αυτό κάτι δείχνει για τις δυνατότητες του σχολείου και πρέπει να το πάρουμε υπόψη μας.

Ο τόμος αυτός κάνει μια πολύ πλούσια κατάθεση στην κοινή τράπεζα των ερευνών για την ανάγνωση. Η βασική ιδέα του, να μετατρέψουμε τους μαθητές από αντικείμενα της έρευνας σε ερευνητικά υποκείμενα, είναι πρωτότυπη για την Ελλάδα και ανοίγει έναν πολύ γόνιμο αλλά και δύσκολο δρόμο. Από την άλλη, το πρόβλημα πώς εκτιμούμε και αξιολογούμε την ανταπόκριση των παιδιών στην ανάγνωση και την αποτελεσματικότητα προγραμμάτων προώθησης της φιλαναγνωσίας παραμένει ανοιχτό.



ΒΕΝΕΤΙΑ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2008