Φιλοσοφία και σεξουαλικότητα

Τα κείμενα που απαρτίζουν αυτό τον τόμο αποτελούν μέρος ενός περίφημου σεμιναρίου, που τροφοδότησε επί αρκετό διάστημα την πνευματική επικαιρότητα της Ισπανίας, το οποίο διεξήχθη τον Αύγουστο του 1986 στα πλαίσια του Διεθνούς Πανεπιστημίου του Menendez y Pelayo, στη Μαγδαλένα του Σανταντέρ. Η συμμετοχή ακαδημαϊκών από διάφορους τομείς -φιλοσόφων, όπως ο διοργανωτής και ο επίσης ειδικός στην κλασική φιλολογία Augustin Garcia Calvo· κοινωνιολόγων, όπως η Julia Varela και ο Fernando Alvarez-Uria· ψυχλόγων, όπως η Christina Pena-Marin· σημειολόγων όπως ο Jorge Lozano- δίνει μιαν αντιπροσωπευτική εικόνα των ρευμάτων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν πρωτοποριακά μέσα στο ισπανικό πανεπιστήμιο στη δεκαετία του 1980: ρευμάτων τα οποία δεν υπολείπονται κατά τίποτα εκείνων που συνιστούσαν την πρώτη γραμμή της θεωρητικής αναζήτησης στις ευρωπαϊκές επιστήμες του ανθρώπου μία ή δύο δεκαετίες πριν.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα κείμενα που συνθέτουν τον τόμο αποτελούν μέρος ενός περίφημου σεμιναρίου που πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1986 στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Σανταντέρ, και προκάλεσε συζητήσεις που κράτησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Συμμετείχαν φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, σημειολόγοι, φιλόλογοι, που έδιναν αντιπροσωπευτική εικόνα των πρωτοποριακών ρευμάτων στο ισπανικό πανεπιστήμιο της δεκαετίας του 1980, ρεύματα τα οποία πρωταγωνιστούσαν στις ευρωπαϊκές επιστήμες του ανθρώπου. Διοργανωτής του σεμιναρίου ήταν ο γνωστός στο ελληνικό κοινό (με δύο μεταφρασμένα βιβλία και αρκετά άρθρα του στον ημερήσιο Τύπο) Fernando Savater, καθηγητής της Φιλοσοφικής Ηθικής στο Πανεπιστήμιο της Χώρας των Βάσκων και συγγραφέας φιλοσοφικών δοκιμίων, διηγημάτων και θεατρικών έργων.

Κεντρικό θέμα του σεμιναρίου αποτελούσε το πρόβλημα της απουσίας του σεξ από το φιλοσοφικό στοχασμό. Πιο κοντά στην πραγμάτευση αυτού του προβλήματος βρίσκονται οι εισηγήσεις του Fernando Savater «Η γέννηση του γενετήσιου πεσιμισμού», του Augustin Calvo «Τα δύο φύλα και το σεξ: λόγοι περί του ανορθολογικού», του Fernando Alvarez-Uria «Λόγος και πάθος. Το σεξουαλικό ασυνείδητο του σύγχρονου ορθολογισμού», της Christina Pena-Marin «Περί έρωτος και διαταράξεων της ταυτότητας», και του Rene Scherer «Σεξουαλικότητα και πάθος: γύρω από τη σύγχρονη φιλοσοφία της σεξουαλικότητας».



Το σεξ που αντιστέκεται στη γενίκευση



Γιατί άραγε οι φιλόσοφοι διαφέρουν τόσο πολύ από τους αδελφικούς εχθρούς τους, τους θεολόγους, ως προς το ενδιαφέρον που δείχνουν για το στοχασμό πάνω στο σεξ; Οι θεολόγοι ποτέ δεν παραλείπουν να συμπεριλάβουν στο βασίλειο της αμαρτίας τις εκδοχές του σεξ, δεδομένου ότι στο πλαίσιο του πολέμου εναντίον της αμαρτίας αναπτύσσουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους τρόπους και τις μεθόδους της. Αντίθετα, όμως, από το θεολόγο που καταπολεμά το σεξ, ο φιλόσοφος θεωρεί πως το σεξ δεν έχει καμία σχέση μ' αυτόν, πως είναι κάτι που δεν τον αφορά. Αυτό ίσως συμβαίνει επειδή ο φιλόσοφος απέναντι στο ξέσπασμα της σάρκας τηρεί στάση απάθειας: αυτή είναι η φιλοσοφική απάντηση, ενώ το τρανταχτό γέλιο αποτελεί τη μυθική απάντηση.

Στη διαμάχη ανάμεσα στη μορφή ή το πρόσωπο, και στο υπόλοιπο σώμα ή, πιο καταμερισμένα, στην απεχθή κάτω τριάδα (αιδοίο, φαλλός, πρωκτός), έχουν αναπτυχθεί δύο στρατηγικές. Μία είναι η κωμική, με την οποία τα χαρακτηριστικά λύνονται σε μία μίμηση εκρηκτικής παραμόρφωσης, καθώς εκλύεται ένα γέλιο που ισοδυναμεί με οργασμό του προσώπου. Η άλλη στρατηγική είναι η σοβαρή, που παγώνει τις φλόγες της σάρκας και λαξεύει το πρόσωπο σε αφηρημένη έννοια ή ιδέα. Ο φιλόσοφος είναι ένα πρόσωπο πέτρινο, επειδή αυτοδεσμεύεται σε μια ιδέα της ελευθερίας που καθορίζεται από την υπέρβαση του πάθους: όπως και ο καλλιτέχνης, θέλει να γνωρίσει τα πάντα αλλά, αντίθετα απ' αυτόν, δεν θέλει, κατά το γνωστικό του εγχείρημα, ν' αφεθεί στο σπασμό που τον ρίχνει στη γη. Χωρίς, όμως, αυτή την πτώση η γνώση δεν γίνεται περιπέτεια, και όταν η γνώση δεν γίνεται περιπέτεια, χάνει τη δυναμική της προώθησης στα όρια της εμπειρίας (που μπορεί να καταλήξει και στην αυτοκαταστροφή). Γι' αυτό ο απόλυτος καλλιτέχνης είναι καταραμένος ενώ ο κατ' εξοχήν φιλόσοφος είναι ολύμπιος. Δεν πρόκειται για έλλειψη τόλμης του φιλοσόφου αλλά για επιθυμία ελέγχου: η εμπειρία γι' αυτόν είναι αντικείμενο της γνώσης και όχι συνθήκη της. Αλλά και ως αντικείμενο της γνώσης, η εμπειρία ανάγεται στο αφηρημένο: κάθε φιλοσοφία πραγματεύεται το γενικό, και η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι οικουμενική, ενώ συστατικό στοιχείο της σεξουαλικότητας είναι η μοναδικότητα.

Ο φιλόσοφος που δεν μίλησε απλώς με περιγραφές (ηθικολογικές συνήθως) των σεξουαλικών ηθών, αλλά προσπάθησε να ορίσει τη σεξουαλική ανησυχία, είναι ο Σοπενχάουερ, με το γενετήσιο πεσιμισμό του. Ο κόσμος, έτσι όπως εκδηλώνεται με την ανεξάντλητη ποικιλία των μορφών, δεν είναι παρά ένα φαινόμενο της βούλησης για ζωή, στης οποίας τον πυρήνα βρίσκεται η γενετήσια επιθυμία. Η βούληση για ζωή και η σεξουαλική επιθυμία μοιράζονται τα ίδια θεμελιώδη χαρακτηριστικά: επίμονη επανάληψη της ίδιας πράξης, επιτακτική και τυφλή επείγουσα ανάγκη, αδυναμία οριστικής ικανοποίησης, απουσία ηθικών αρχών στην επιδίωξη των στόχων της, διαιώνιση του πόνου και της ανίας. Παρ' ότι η σεξουαλική επιθυμία φαντάζει σαν το πιο προσωπικό στοιχείο μας, στην πραγματικότητα είναι η μοναδική λειτουργία ενός ζωντανού οργανισμού η οποία υπερβαίνει το άτομο και διασφαλίζει την υποταγή του στο είδος. Στην επίγνωση αυτής της παγίδευσης οφείλεται η αμηχανία και η ντροπή της σεξουαλικής επιθυμίας, και όχι στην πολιτισμική καταστολή.



Οταν η σκέψη γίνεται στύση



Η μεγάλη, αντίρροπη στη σεξουαλικότητα, δύναμη είναι η διανοητικότητα του ανθρώπου. Με αυτήν επιχειρεί να εκτρέψει τη σεξουαλικότητα από την ειδοποιό χρήση της, να αντισταθεί στους αντικειμενικούς σκοπούς της, να αρνηθεί την αναπαραγωγή. Η εκτροπή, λοιπόν, της σεξουαλικότητας είναι δυνατή, αλλά αυτό που φαίνεται ακατόρθωτο είναι η μετατροπή της σε κάτι διαφορετικό από αυτό που πραγματικά είναι. Αυτή η παραδοχή συνιστά έναν καταλυτικό πεσιμισμό, που αποτελεί τον κοινό παρονομαστή των ελάχιστων περιπτώσεων κατά τις οποίες η φιλοσοφική σκέψη ασχολήθηκε με τη σεξουαλικότητα. Παρ' όλα αυτά, όταν η φιλοσοφία εγκαταλείπει την ανάλυση και αφήνεται σε (συνθετικές) ενοράσεις, κατορθώνει να εκφράσει μια συγκαταβατική αισιοδοξία, μέσα στο πλαίσιο της οποίας η φιλοσοφία αποδέχεται και αφομοιώνει τη μοναδική πρωτοτυπία του έρωτα: ότι καθιστά την ευτυχία αδιαχώριστη από τη δυστυχία.

Η επίγνωση -αλλά και θεωρητική αποδοχή- αυτής της δυναμικής συνύπαρξης ίσως θα μπορούσε να κάνει δυνατή όχι μόνο την εκτροπή αλλά και τη μετατροπή της σεξουαλικότητας αν όχι σε κάτι που δεν είναι στην πραγματικότητα, τουλάχιστον σε κάτι που θα μπορούσε να είναι. Τότε η σεξουαλικότητα, από σπάνιο αντικείμενο της φιλοσοφικής σκέψης αναδεικνύεται σε σταθερή της συνθήκη, και η επιθυμία τού συλλογισμού γίνεται ομόλογη της λογικής τής επιθυμίας. Μέσα από την ιστορική διαμόρφωση ενός ορθολογισμού χωρίς πάθος, όπου η ορθολογικότητα είναι το αντίθετο του ξέφρενου πάθους και της ασυγκράτητης ζωικότητας, αναζητούνται μοντέλα ορθολογισμού που δεν αρνούνται το σωματικό. Με τέτοια μοντέλα ορθολογισμού, η λογικότητα θα κατορθώσει να υπερβεί την υποτέλειά της στο λόγο του Κράτους, και η φιλοσοφία θα σβήσει το στίγμα της ως τρόπου της ορθολογικότητας - η οποία είχε ήδη στιγματιστεί ως μέσο καταστολής. Η ανάλυση και κριτική του στίγματος του ορθολογισμού δεν σημαίνει αναγκαστικά την επιστροφή στον ανορθολογισμό, αλλά σ' έναν ορθολογισμό που ενσωματώνει το πάθος - και μαζί μ' αυτό και την κατ' εξοχήν εκδοχή και συνθήκη του: τη σεξουαλικότητα.

Μια μεταφορά αυτής της δυνατότητας μπορούμε να αναγνωρίσουμε στην αντίληψη που ο Ortega y Gasset, σε προχωρημένη ηλικία, διατύπωσε στον Octavio Paz: «Το να έχεις μια σκέψη είναι σαν να έχεις μια στύση». Και επικύρωσε τη διατύπωση αυτής της αντίληψης με την εκμυστήρευση: «Εγώ ακόμη σκέπτομαι...».



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/07/2003