Η Ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία (1905-1906)

ΚΡΙΤΙΚΗ





Τα 100 έγγραφα μοιάζουν με κομματάκια θρυμματισμένου αγγείου, που ο αρχαιολόγος τα έβαλε όπου εικάζει ότι ανήκαν, σύμφωνα με ένα νοητό σχήμα του αγγείου. Πώς ήταν το αγγείο; όπως το υποδεικνύουν τα θραύσματά του, ενεργοποιημένα βεβαίως από τα ερμηνευτικά σχήματα για τον Μακεδονικό Αγώνα.

Προτού περιγράψω τα περιεχόμενα του βιβλίου, θέλω να επιμείνω ότι ιστορικός δεν είναι εκείνος που απορρόφησε τη μεγαλύτερη ποσότητα πληροφοριών, παρά εκείνος που δημιουργικά ανασυστήνει το παρελθόν, και άρα το παρόν, μέσα από ένα στέρεο και δεδηλωμένο ερμηνευτικό πρίσμα. Μιαν ακόμη ιδιότητά του παρασιωπά η θετικιστική αντίληψη: ότι ο ιστορικός είναι ο μάγος που προβλέπει το παρελθόν. Είναι αυτός που μπορεί να εκθέσει τα θραύσματα του παρελθόντος με λογική συνοχή και επομένως με πειθώ. Πράγμα που επιχειρείται στην εισαγωγή (σελ. 11-24). Ακολουθεί ο συντεταγμένος και αριθμολογημένος κατάλογος των εγγράφων, όπου δηλώνονται: ο τόπος και η χρονολογία, ο αποστολέας και ο αποδέκτης, κι επίσης δίνεται η περίληψη του περιεχομένου εκάστου εγγράφου (σελ. 25-43). Η εισαγωγή και ο κατάλογος επαναλαμβάνονται στα αγγλικά (45-75), ενώ στη συνέχεια (πρωτο)δημοσιεύεται το σώμα των 100 εγγράφων. Η παρουσίαση περιλαμβάνει τα προαναφερθέντα στοιχεία (τόπος κλπ.) και επιπλέον μας πληροφορεί πώς έχει ταξινομηθεί το πρωτότυπο κάθε εγγράφου στο σχετικό Αρχείο του ΥΠΕΞ. Με τις υποσημειώσεις εξάλλου παρέχονται ποικίλες εξηγήσεις, μικροπληροφορίες και παραπομπές (σελ. 79-318). Στη συνέχεια (σελ. 318-351) επιτάσσονται τρία χρήσιμα όσο και γοητευτικά ευρετήρια: α) «Κατάλογος χωριών και πόλεων της ελληνικής Μακεδονίας κατά παλαιό και νέο όνομα», β) «Ευρετήριο κύριων ονομάτων» και στα αγγλικά και γ) «Ευρετήριο τοπωνυμίων».

Με κριτήριο το περιεχόμενό τους, τα περί ων ο λόγος έγγραφα μπορούν να ταξινομηθούν: α) πληροφοριοδοτικά (αγορές όπλων, αριθμός ανταρτών, οχυρές θέσεις κ.τ.ό.), β) πολιτικά (λ.χ. προβλέψεις για την έκβαση του Αγώνα ή κρίσεις για την περιβόητη ΕΜΕΟ), γ) λογοτεχνίζουσες προξενικές αναφορές και επιστολιμαία, δ) υπηρεσιακά (λ.χ. το ελληνικό Προξενείο Μοναστηρίου στερείται γραφέως) και ε) εκφράσεις συναισθημάτων (λ.χ. η αδελφή που υποφέρει ή οι κάτοικοι που δεν αντέχουν).

Από την ερμηνευτική εισαγωγή επιλέγω: «Στα αστικά κέντρα τα οικονομικά προβλήματα του εθνικού αγώνα δεν συνδέονταν με την έλλειψη κεφαλαίων, αλλά με την ίδια τη δομή της κοινωνίας. Ο εκχρηματισμός της οικονομίας, η επιτάχυνση των ρυθμών του εμπορίου, η βελτίωση των επικοινωνιών και κυρίως η ανασφάλεια οδηγούσαν όλο και περισσότερους σλαβόφωνους αγρότες και μικροεπαγγελματίες στα αστικά κέντρα [της Μακεδονίας], είτε περιστασιακά είτε μόνιμα. Εκεί περιθωριοποιούνταν σε ορισμένες συνοικίες, όπως π.χ. του Δραγόρ στο Μοναστήρι ή του Κιλκίς στη Θεσσαλονίκη. Οι αναπόφευκτες κοινωνικές διαφορές και οικονομικές προστριβές των νεοαφιχθέντων μικροκαταστηματαρχών, μικροπωλητών και εργατών με την καθεστηκυία τάξη των ελληνόφωνων και βλαχόφωνων εμπόρων, αλλά και μεταξύ τους, μεγιστοποιούσαν τη σημασία των οικονομικών ενισχύσεων του Βουλγαρικού και Ρουμανικού Κομιτάτου» (σελ. 23).

Από τα υπηρεσιακά της (δ) κατηγορίας παραθέτω το μισό τηλεγράφημα του υποπρόξενου στο Μοναστήρι, Φίλιππου Κοντογούρη (αδελφού του γνωστότερού μας ψευδώνυμου Σίνη, Νικολάου κανονικά), προς το ελληνικό ΥΠΕΞ: ζητείται επειγόντως «αξιωματικός γραφεύς», ειδάλλως το Προξενείο «θέλει αναγκασθή βλέπη σπανίως [οθωμανικάς και άλλας] αρχάς και ελαττώση γραφικήν υπηρεσίαν, όπως προφθάνη παρακολουθή ενεργείας ημετέρων και προνοή περί αναγκών αυτών» (9 Απριλίου 1905). Σήμερα οι γραφείς χαρακτηρίζονται «λοιποί οπλίτες» στο στράτευμα.

Στην (ε) κατηγορία των εγγράφων υπάγεται η επιστολή που έστειλε (Οκτώβριος 1905) η Μαρία Καζαντζή, από τις Μηλιές του Πηλίου, στον μακεδονομάχο αδελφό της Κώστα Γαρέφη. Διεκτραγωδώντας πόσο δύσκολες μέρες περνούν και προβάλλοντας την αρρώστια της μητέρας, τον πιέζει να γυρίσει: «Σήμερον οι τακτικοί κάτοικοι του σπιτιού μας είναι ο πυρετός, η θλίψις, η ανησυχία. Δεν βλέπεις πλέον εκεί ή μελαγχολίαν και θρήνον. Εμάθομεν ότι τα [ανταρτικά] σώματα όλα διελύοντο, οι δε επαναστάται επανήρχοντο εις τα σπίτια των. Εις μάτην σε ανεμένομεν. Σε ενομίζομεν νεκρόν. Πρέπει να σκεφθής ότι, εάν είναι μεγάλες αι προς τη πατρίδα υποχρεώσεις σου, και αι προς τους γονείς σου και το σπίτι σου είναι κι αυτές επίσης μεγάλες. Πιστεύω ότι θα σκεφθής φρονίμως και θα σε ίδη εντός ολίγου το πάσχον σπίτι μας. Περί του σπιτιού δεν σοι γράφω άλλο τι ή ότι κατατρύχεται υπό ασθενείας και λύπης. Ασπασμούς από τον πατέρα και τα κορίτσια. Σε φιλώ, η αδελφή σου» (έγγραφο 52). Παραλλάσσοντας τον Μπρεχτ: εκτός από τις μάχες των μακεδονικών βουνών, έχουμε και τα ζόρια των οικογενειακών ανεφοδιασμών.

Οι λογοτεχνισμοί, τέλος, υποβόσκουν σε όλα τα έγγραφα, προξένων και μη. Και δεν εννοώ τις φράσεις που έχουν ποιητικότητα επειδή ανασύρονται από άλλη εποχή, όπως: «Η λίμνη Γιαννιτσών έχει μήκος 12 περίπου ωρών και πλάτος περίπου 6», παρά τους λογοτεχνισμούς ως συστατικό στοιχείο ύφους ακόμη και των απόρρητων αναφορών. Ο Ν. Ξυδάκης, λόγου χάρη, αφηγείται τη συμπλοκή στην Πεταλίνα ωσεί παρών: «Η πρώτη συμπυρσοκρότησις τούτων [των Τούρκων στρατιωτών] έρριψε τινάς των ημετέρων νεκρούς, τραυματίσασα άλλους, εν οις και τον Λυμπερόπουλον. Ηκολούθησε τότε απεγνωσμένος αγών. Οι ελάχιστοι εναπομείναντες επί κεφαλής έχοντες τον τραυματίαν αρχηγόν των προσεπάθησαν πυροβολούντες να διαφύγωσιν. Ο Λυμπερόπουλος δέχεται τότε δεύτερον και σοβαρώτερον διά σφαίρας τραύμα. Αδυνατών πλέον να ποιήσεται χρήσιν του όπλου του εξήγεν [sic] το πολύκροτον και ως αληθής ήρως προχωρεί βήματά τινα πυροβολών εξάκις. Τρίτη τότε σφαίρα και τετάρτη έθεσαν διά του φόνου του Λυμπεροπούλου τέρμα εις την απαράμιλλον αληθώς ταύτην άμυναν. Ο ατυχής ουδέν [προσωπικό αντικείμενο] κατέλιπεν άξιον λόγου. Φωτογραφίας αυτού και των οπαδών του θέλω υποβάλη ευθύς, ως αύται παρασκευασθώσιν» (Ξυδάκης προς Σουζέ, έγγραφο 59).

Η πρώτη εκατοστή ανάλογων εγγράφων, οι Απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1904), προηγήθηκε στα 1996. Τούτος ο τόμος (ο δεύτερος της «τριλογίας», όπως την ονομάζει ο πρόεδρος του Μουσείου Δημήτρης Ζάννας στο προλόγισμά του) είναι εξίσου συναρπαστικός και ακόμη χρηστικότερος από τον πρώτο, με τα ευκολυντικά του ευρετήρια. Και αναμένεται η καλή συνέχεια.




ΜΙΜΗΣ ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-08-1998