Ιμμανουέλ Καντ: Πρακτικός λόγος και νεωτερικότητα

Ο Ιμμάνουελ Καντ παραμένει σήμερα επίκαιρος. Μάλιστα για πολλούς φιλόσοφους και σχολιαστές του θα πρέπει να θεωρείται ως ο κατεξοχήν φιλόσοφος της νεωτερικότητας, εκείνος που με την "κοπερνίκεια στροφή" του στον στοχασμό επιτέλεσε μια αξεπέραστη πλέον ρήξη με την παραδεδομένη σκέψη. Ιδίως σε ό,τι αφορά την καντιανή πρακτική φιλοσοφία, από τα μέσα του περασμένου αιώνα καταγράφεται μια αναγέννηση του ενδιαφέροντος και μια έντονη συζήτηση γι' αυτήν, με απώτερο στόχο να βρεθούν εννοιολογικά μέσα για την αποσαφήνιση των σύγχρονων ερωτημάτων σχετικά με το νόημα του ηθικού νόμου και της ανθρώπινης ελευθερίας, την ηθική ευθύνη για τις πράξεις μας, τον ρόλο των ηθικών συναισθημάτων, την έννοια της αρετής, την έννοια των δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου, τις προοπτικές μιας διεθνούς κοσμοπολιτικής τάξης κ.λπ.
Ορμώμενοι από αυτές τις συζητήσεις, έγκυροι Έλληνες και ξένοι μελετητές της καντιανής πρακτικής φιλοσοφίας αναπτύσσουν στον παρόντα τόμο πλούσιους προβληματισμούς σχετικά με την ιστορία της, αλλά και σχετικά με τη σημασία της για μας σήμερα. Μεταξύ των ζητημάτων που εξετάζονται είναι η θεμελίωση της καντιανής ηθικής, η σύνδεσή της με τη θεωρία της πράξης και με την κοινωνική φιλοσοφία, η σχέση της με τη φιλοσοφία της ιστορίας και της θρησκείας.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 2004 έκλεισαν 200 χρόνια από τον θάνατο του Ιμάνουελ Καντ (1724-1804), του Γερμανού φιλοσόφου, ο οποίος σηματοδότησε το αποκορύφωμα του κινήματος του διαφωτισμού και το ξεκίνημα του ιδεαλισμού. Η χρονιά γιορτάστηκε διεθνώς ως έτος Καντ και συμπόσια, σειρές διαλέξεων, καινούρια βιβλία, μέχρι και πολιτικές εκδηλώσεις (όπως π.χ. η ίδρυση γερμανικού προξενείου στη ρωσική, σήμερα, γενέτειρα του Καντ) αφιερώθηκαν στον βίο και στο έργο του φιλοσόφου. Τα καντιανά συνέδρια του 2004 απευθύνονταν στους ειδικούς μελετητές. Τώρα, δύο χρόνια μετά, ένα ευρύτερο κοινό μπορεί να διαβάσει τα πρακτικά ορισμένων από αυτά τα συνέδρια. Ορισμένοι διοργανωτές κατάφεραν να οδηγήσουν τα πρακτικά του ενός ή του άλλου συνεδρίου ήδη μέσα στο 2005 σε εκτύπωση. Αυτό π.χ. συνέβη με το συμπόσιο του Ινστιτούτου Κοινωνιολογίας του Ανόβερου. Τις ανακοινώσεις αυτού του συμποσίου εξέδωσε ο οίκος «Akademie» του Βερολίνου πέρυσι κιόλας. Αλλά η τόση βιασύνη ήταν η εξαίρεση. Π.χ., η έκδοση των πρακτικών του καντιανού συμποσίου στο Βρότσλαφ/Μπρέσλαου αναμένεται από τον οίκο «Konigshausen und Neumann» μέσα στους επόμενους μήνες.

Και στην Ελλάδα διοργανώθηκαν το 2004 τέσσερα φιλοσοφικά συνέδρια και ημερίδες για τον Καντ· με αλφαβητική σειρά: στην Αθήνα, στα Ιωάννινα, στην Πάτρα, στο Ρέθυμνο. Συνήθως η θεματική τέτοιων συνεδρίων είναι όσο ευρύτερη γίνεται. Καθώς έχουν τον χαρακτήρα επιστημονικής αλλά και πανηγυρικής εκδήλωσης, δεν αφήνουν εκτός προγράμματος καμία διάσταση του έργου και του βίου του τιμώμενου προσώπου. Το συμπόσιο του Ρεθύμνου είχε, απεναντίας, έναν θεματικό μίτο κι ένα ιδιαίτερο ερμηνευτικό στίγμα. Ως θεματική ορίστηκε η πρακτική φιλοσοφία του Καντ, δηλαδή η ηθική. Στο συμπόσιο του Ρεθύμνου υπήρχε και μια ειδική ερμηνευτική αιχμή. Οι Ελληνες και Γερμανοί μελετητές του Καντ, οι οποίοι μίλησαν σ' αυτό, είναι στην πλειονότητά τους νέοι ερευνητές που ασχολούνται με τον Καντ, ανεξάρτητα από τη βαριά παράδοση του καντιανισμού. Οι παραδόσεις μπορούν να γίνουν φορτικές - κι αυτό ακριβώς συμβαίνει με τον καντιανισμό. Η καντιανή ηθική βασίζεται στην τυφλή τήρηση κανόνων. Τον 19ο αιώνα αυτό έδωσε λαβή στους ρομαντικούς να καταγγείλουν τον καντιανισμό ως μια ψυχρή ηθική. Τον 20ό αιώνα οι εθνικές μυθολογίες διαδέχτηκαν τον ρομαντισμό, ο νεοκαντιανισμός διαδέχθηκε τον καντιανισμό. Οι δημοκράτες (στην πλειονότητά τους Εβραίοι) διανοούμενοι του δεύτερου Ράιχ και της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης -ας αναφερθούν ενδεικτικά τα ονόματα των Χέρμαν Κόεν (Cohen), Γκέορκ Ζίμελ (Simmel), Ρίχαρτ Χένιξβαλτ (Hoenigswald) και Ερνστ Κασίρερ (Cassirer)- αντιπαρέθεταν τον Καντ στον νεφελώδη μυστικισμό των εθνοκεντρικών Γερμανών. Οι Ελληνες νεοκαντιανοί της ίδιας εποχής, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Ευάγγελος Παπανούτσος, ήταν μετριοπαθείς του συντηρητικού και του κεντρώου χώρου. Κοινές πεποιθήσεις όλων αυτών ήταν η ελευθεροφροσύνη, υπό τον όρο να υπακούει κανείς στον νόμο, η προτεραιότητα του λόγου και της εμπειρίας απέναντι στο πάθος, η επικράτηση της «ψυχρής» λογικής έναντι κάθε είδους ομαδικών συγκινήσεων. Κατά τον 20ό αιώνα, ο σοβιετικός μαρξισμός κατήγγελε τον καντιανισμό ως αντιδραστικό, αγνωστικιστικό, φορμαλιστικό. Διάφορες εκδοχές αυτής της ανάγνωσης του Καντ έδωσαν οι επίσημοι φιλόσοφοι του σταλινικού καθεστώτος Ρόσενταλ και Γιουντίν καθώς και ο Ανατολικογερμανός Κλάους. Στην Ελλάδα αυτήν την τάση εκπροσώπησε ο Κώστας Ιμβριώτης.

Αλλά όλα αυτά είναι παρελθόν. Στον συλλογικό τόμο που προέκυψε από το συμπόσιο του Ρεθύμνου και εκδόθηκε τον περασμένο Μάρτιο από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», δεν υπάρχουν αναφορές στο παρελθόν του καντιανισμού. Ο τόμος δίνει μία μοντέρνα οπτική της καντιανής ηθικής. Ο Κωνσταντίνος Καβουλάκος επιμελήθηκε κείμενα, τα οποία οι συγγραφείς επεξεργάστηκαν εκ νέου, συνυπολογίζοντας τις συζητήσεις που έλαβαν χώρα στις συνεδρίες του συμποσίου. Στην κατανόηση της προβληματικής συμβάλλει σημαντικά η αναλυτική εισαγωγή του επιμελητή, στην οποία αυτός παρουσιάζει ένα ένα τα κείμενα από το οποία αποτελείται ο τόμος. Κατόπιν ο Στέλιος Βιρβιδάκης ανασκοπεί σύγχρονες αναγνώσεις της καντιανής ηθικής. Επίσης προσπαθεί με συγκεκριμένα παραδείγματα ηθικών συμπεριφορών να απαντήσει στο ερώτημα, από το οποίο εξαρτάται η επιτυχία της καντιανής αντίληψης: είναι τα συμπεράσματα της καντιανής ηθικής όντως ορθές ηθικές αποφάσεις; Ο Βιρβιδάκης, αν και καντιανός, πιστεύει ότι ο καντιανός τρόπος να παίρνει κανείς ηθικές αποφάσεις με βάση την «ψυχρή» λογική έχει ελλείψεις. Αυτές κατά τον Βιρβιδάκη αντιμετωπίζονται αν παράλληλα με τον καντιανισμό υιοθετηθεί μία μορφή ηθικού συναισθηματισμού. Αντίθετα με τον Βιρβιδάκη, ο Βόλφγκανκ Ερτλ (Ertl) βρίσκει ότι ένας ενάρετος άνθρωπος, ο οποίος κρίνει ηθικά δίχως την «ψυχρή» καντιανή λογική, δεν έχει κριτήρια ώστε η ηθική του κρίση να είναι πάντα ορθή. Ο Κωνσταντίνος Σαργέντης συγκεκριμενοποιεί τα καντιανά κριτήρια της ορθής ηθικής απόφασης: μελετά τα κατά τον Καντ υποκειμενικά κίνητρα προς τέλεση μιας πράξης. Αυτά τα τρία κείμενα δίνουν μια γενική όψη της καντιανής ηθικής από σύγχρονη σκοπιά.

Στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου συμβάλλουν με κείμενά τους τρεις μελετητές, οι οποίοι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο σχετίζονται με τη φιλοσοφική σχολή του Μονάχου, οι Κώστας Ανδρουλιδάκης, Μάνφρεντ Γκάβλινα (Gawlina) και Βίλελμ Φόσενκουλ (Vossenkuhl). Η καντιανή ηθική έχει κατηγορηθεί ως εγωιστική, αυθαίρετη, τυπολατρική και εγκεφαλική. Ο Ανδρουλιδάκης εφιστά την προσοχή ακριβώς σ' αυτές τις επικρίσεις. Ο Γκάβλινα προσπαθεί να απαντήσει στη δεύτερη και στην τρίτη εξ αυτών. Ο Φόσενκουλ περιγράφει τη σχέση της καντιανής ηθικής με τη θρησκεία και φτάνει στο συμπέρασμα ότι η καντιανή ηθική σ' ένα σημαντικό σημείο διακρίνεται από τη χριστιανική: δεν υπόσχεται ανταμοιβές.



Πολιτική ηθική



Τα κείμενα της τρίτης ενότητας του βιβλίου ασχολούνται με ζητήματα πολιτικής ηθικής. Ο Μαξιμίλιαν Φόρσνερ (Forschner) αναλύει στη συμβολή του τον ρόλο της ελπίδας στην καντιανή ηθική. Ο Μαρκ Μιχάλσκι (Michalski) αντιπαραβάλλει τα ιδανικά του κοσμοπολιτισμού στον Καντ και στον Λάιμπνιτς και φτάνει στο συμπέρασμα ότι ακόμη και στη σημερινή πολιτική «ατζέντα» αντιπαρατίθενται ο χριστιανικός οικουμενισμός του Λάιμπνιτς και ο εκκοσμικευμένος διεθνισμός του Καντ. Η Μαριάνα Ρόχας-Βερμούδες (Rojas-Bermudes) αναλύει τις αντιλήψεις του Καντ περί του δικαιώματος άσκησης κριτικής και περί των περιορισμών αυτού του δικαιώματος. Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα του βιβλίου τρεις Ελληνες μελετητές της γερμανικής φιλοσοφίας καταγράφουν αυτό που κατά την άποψή τους συνιστά απορητικά και αντινομικά στοιχεία στο έργο του Καντ. Ο Θεόδωρος Πενολίδης ξαναδιαβάζει τη φιλοσοφία του Καντ υπό το πρίσμα της φιλοσοφίας του Φίχτε, ενώ ο Ηλίας Μαρκολέφας επιχειρεί να περιγράψει μια γνωστική ικανότητα που συνδυάζει λόγο και εποπτεία. Η συμβολή του Γιώργου Ξηροπαΐδη συνδυάζει τους κανόνες της ηθικής και της αισθητικής κρίσης.



Ελληνική ιδιαιτερότητα



Εδώ έχουμε να κάνουμε σχεδόν με μια ελληνική ιδιαιτερότητα: ο Καντ δεν πίστευε ότι τα πολιτικά επιχειρήματα διέπονται από ειδικούς κανόνες - πίστευε, αντιθέτως, ότι οι κανόνες του πρακτικού λόγου επαρκούν για την ανάλυση της ορθής πολιτικής πράξης. Ωστόσο, το 1974, στο 4ο διεθνές καντιανό συμπόσιο της Μαγεντίας, ο Ερνστ Φόλρατ (Vollrath), μαθητής της Χάνα Αρεντ (Arendt), επιχείρησε να σκιαγραφήσει μια καντιανή θεωρία της ειδικώς πολιτικής πράξης, βασισμένη στην αισθητική. Η προσπάθεια του Φόλρατ αγνοήθηκε στη Γερμανία. Στη μεταπολιτευτική Ελλάδα όμως καρποφόρησε και έδωσε μια ντόπια αντίληψη, καντιανή στα γενικά της χαρακτηριστικά, η οποία θεωρεί το πολιτικό επιχείρημα συγγενές της αισθητικής κρίσης. Σ' αυτά τα συμφραζόμενα εντάσσεται το κείμενο του Ξηροπαΐδη. Περισσότερο στα περιεχόμενα των καθ' έκαστον κειμένων απ' ό,τι ήταν εδώ δυνατόν υπεισέρχεται ο επιμελητής Κ. Καβουλάκος στο εισαγωγικό του σημείωμα.

Εκδοτικά ο τόμος είναι ιδιαίτερα προσεγμένος. Ο γράφων δεν μπόρεσε να ανακαλύψει τυπογραφικό σφάλμα. Οι Παύλος Κλιματσάκης και Κώστας Σαργέντης μετέφρασαν σε ρέοντα ελληνικά τα κείμενα των μη Ελλήνων συμμετεχόντων. Γλωσσικά όλα τα κείμενα είναι κατανοητά και από μη φιλοσόφους.



ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΓΕΡΟΓΙΩΡΓΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/03/2007