Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο

Κείμενα: Jesper Svenbro, Guglielmo Cavallo, Malcolm Parkes, Jacqueline Hamesse, Paul Saenger, Robert Bonfil, Anthony Grafton, Jean-Francois Gilmont, Dominique Julia, Roger Chartier, Reinhard Wittmann, Martyn Lyons, Armando Petrucci, Χριστίνα Μπάνου.




Η Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο αποτελεί ένα σημαντικό, κλασικό πλέον έργο, το οποίο συνετέλεσε, ήδη αμέσως μετά την πρώτη έκδοσή του στα γαλλικά και στα ιταλικά, στον επιστημονικό διάλογο για τα θέματα της ανάγνωσης. Το παρόν επιστημονικό έργο αποτελείται από την εισαγωγή και δεκατρία κείμενα, καθένα από τα οποία καλύπτει μιαν ορισμένη χρονική περίοδο και πραγματεύεται συγκεκριμένα ζητήματα για την ανάγνωση, σκιαγραφώντας τις μεταβολές στις αναγνωστικές συνήθειες και μεθόδους. Ταυτόχρονα, αναδεικνύεται το πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, θρησκευτικό και πολιτισμικό πλαίσιο της ανάγνωσης. Συγγραμμένα από ειδικούς για την ανάγνωση επιστήμονες, τα κείμενα αποτελούν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση υπό τη μορφή συλλογικού τόμου, ο οποίος εξετάζει τις αλλαγές λόγω του εκάστοτε μέσου της ανάγνωσης, και εστιάζει στην παραγωγή και τη διακίνηση των κειμένων, με παράλληλη αναφορά στις βιβλιοθήκες. Ιδιαίτερα για τις τελευταίες, παρουσιάζεται η εξέλιξή τους και σκιαγραφείται ο ρόλος που κλήθηκαν σε κάθε περίπτωση να διαδραματίσουν. Με αυτόν τον τρόπο, ο συλλογικός τόμος καλύπτει την ιστορία της ανάγνωσης από την αρχαιότητα έως σήμερα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Γιατί διαβάζουμε; Είναι προνόμιο ή αγγαρεία, εξουσία ή σχολική υποχρέωση; Γιατί το βιβλίο αποτελεί ένα τόσο σημαντικό κομμάτι της καθημερινότητας πολλών ανθρώπων, ακόμα και σήμερα με την κυριαρχία της τηλεόρασης; Μια πλειάδα μελετών επιχειρεί να συνδέσει αυτά τα «γιατί» με τα αντίστοιχα «πώς», στην προσπάθεια της εποχής μας να ξαναδεί την ιστορία των ιδεών από τη σκοπιά του αναγνώστη.

Δεν μιλάμε μόνο για τη Θεωρία της πρόσληψης που ανανέωσε το ενδιαφέρον της φιλολογίας για τα κείμενα και την ερμηνεία τους, αλλά για ένα πλήθος προσεγγίσεων που βλέπουν τον αναγνώστη ως δύναμη του πολιτισμού και κινητήριο μοχλό των εξελίξεων σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Πρόκειται για προσεγγίσεις που δεν μένουν σε μια ρηχή ιστορία του βιβλίου, αλλά προχωρούν σε κοινωνιολογικές θεωρήσεις της ανάγνωσης και -με βάση αυτήν- όλου του εποικοδομήματος της εκάστοτε κοινωνίας.

Στα ελληνικά μεταφράζονται πλέον και τέτοια έργα, που παρακολουθούν το βιβλίο όχι μόνον ως φετίχ για συλλέκτες (Umberto Eco), αλλά και ως δείκτη της κοινωνικής και πολιτισμικής στάθμης. Εργα για την ανάγνωση στην αρχαία Ελλάδα (Jesper Svenbro) και το Βυζάντιο (Herbert Hunger) εξοικειώνουν τον μέσο αναγνώστη για περιόδους κατά τις οποίες ναι μεν κυριαρχούσε ο αναλφαβητισμός και πρυτάνευε ο προφορικός λόγος (Walter Ong), αλλά ταυτόχρονα η γραφή κέρδιζε συνεχώς έδαφος τόσο στη θρησκεία όσο και στην κοσμική γραμματεία. Ευρύτερες μελέτες, όπως ιστορίες του βιβλίου (Frederic Barbier) ή της ανάγνωσης (Alberto Manguel), πυκνώνουν τις τελευταίες δεκαετίες και στη χώρα μας, ενώ και οι κοινωνικές όψεις της ανάγνωσης (τόμος με επιμέλεια Μαίρης Λεοντσίνη) απασχολούν και την ελληνική βιβλιογραφία.



Ο αναγνώστης ως ιστορικό υποκείμενο



Η πρώτη φάση της ιστορίας της ανάγνωσης θα λέγαμε ότι καλύπτει την περίοδο του χειρογράφου μέχρι τον 15ο αιώνα. Ο άνθρωπος διαβάζει δυνατά, καθώς αφενός η γραφή ήταν ακόμα στενότατα συνδεδεμένη με τον προφορικό λόγο και αφετέρου, ο αναλφαβητισμός επέβαλλε μεγαλόφωνες αναγνώσεις από τον εγγράμματο προς τους αγράμματους. Από τους ρωμαϊκούς χρόνους (απουσιάζει ακατανόητα η αναφορά στις ελληνιστικές βιβλιοθήκες και στα βυζαντινά μοναστήρια) αναπτύσσονται δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες, η ανάγνωση αποτελεί σημάδι ανώτερης τάξης, τα υλικά της γραφής απλοποιούνται συνεχώς για την ευκολότερη χρήση τους. Στον Μεσαίωνα οργανώνονται αντιγραφεία χειρογράφων, όπου η ανάγνωση αρχίζει να εννοείται ως ερμηνεία, και αργότερα, την εποχή του σχολαστικισμού, η ανάγνωση γίνεται βασικός άξονας του εκπαιδευτικού συστήματος.

Η τυπογραφία αλλάζει ριζικά το τοπίο, όχι μόνον επειδή πολλαπλασίασε τα βιβλία και τα αντίτυπά τους, αλλά επειδή ξεκίνησε την επανάσταση στον τρόπο ανάγνωσης. Στην εποχή του Ουμανισμού το καινούριο βιβλίο είναι πιο εύχρηστο, πιο προσιτό και αποτελεί πλέον φορέα του πνεύματος της αλλαγής σε πνευματικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Η Μεταρρύθμιση θεωρείται κόρη του Γουτεμβέργιου, αλλά και η καθολική Αντιμεταρρύθμιση στηρίζεται στην ανάγνωση, διαδικασία την οποία προσπαθούν αμφότερες να χειραγωγήσουν. Παράλληλα, η βιβλιαναγνωσία αφορά και τους λαϊκούς, από τους οποίους όλο και περισσότεροι εισάγονται στο πνεύμα του βιβλίου, είτε είναι θρησκευτικό (κατά κύριο λόγο) είτε όχι.

Στα τέλη του 18ου αιώνα σημειώνεται επανάσταση στον χώρο της ανάγνωσης, καθώς πολλαπλασιάζονται οι εγγράμματοι και αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο οι αναγνώστες: οι αστοί προελαύνουν αξιοποιώντας τη δυναμική του Διαφωτισμού, το μυθιστόρημα μπαίνει στη ζωή των λαϊκών στρωμάτων, δημιουργείται γυναικείο, παιδικό και εργατικό αναγνωστικό κοινό και εν γένει το βιβλίο περνάει ολοένα και περισσότερο από τον προνομιακό χώρο των λογίων σ' αυτόν της ευρείας μάζας, που αναζητεί στην ανάγνωση τις βάσεις της ατομικής, ταξικής αλλά και εθνικής της αυτοσυνειδησίας.

Τέλος, η τρίτη κατά σειρά επανάσταση, αυτή των ηλεκτρονικών υπολογιστών, έφερε και αλλαγές στον γραπτό λόγο, ο οποίος εμφανίζεται πλέον και στην ψηφιακή του μορφή· η ανάγνωση γίνεται πια μια διαδραστική υπόθεση, κατά την οποία ο αναγνώστης είναι ενεργητικότερος, καθώς μπορεί να επεμβαίνει στο κείμενο, να σχολιάζει, να επιλέγει τη σειρά των ενοτήτων στα λεγόμενα υπερ-κείμενα και να μεταβαίνει γρήγορα από τη μία ιστοσελίδα στην άλλη. Μέσα σ' αυτό το ψηφιακό περιβάλλον, το όνειρο για μια παγκόσμια βιβλιοθήκη παίρνει στις μέρες μας σάρκα και οστά.



Από τον κόσμο του κειμένου στον κόσμο του αναγνώστη



Μια κοινωνιολογία της ανάγνωσης, όπως αυτή που επιχειρείται από ποικίλους ιστορικούς και μελετητές της στον φροντισμένο τόμο των Cavallo - Chartier, συνδέει κατ' ανάγκη την αναγνωστική ανταπόκριση με τη γραφή και τις εξελίξεις στον χώρο του βιβλίου. Η ιστορική ανασκόπηση δείχνει ότι ο αποδέκτης, ο μέχρι πρόσφατα αγνοημένος πόλος στο τρίπτυχο συγγραφέας-κείμενο-αναγνώστης, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ιστορία του πολιτισμού και επομένως η ανάγνωση -πέρα από προσωπική απόλαυση- συνεπάγεται την ερμηνεία των κειμένων, την εξάπλωση της γνώσης, την αναθεώρηση αντιλήψεων και στάσεων, την ανακατασκευή του κόσμου και των ιδεών της ανθρωπότητας.

Το πώς διαβάζει κάθε εποχή δείχνει εν μέρει και το γιατί διαβάζει, τι αναζητεί και πώς χειρίζεται το βιβλίο, είτε μιλάμε για την εξουσία είτε για τον απλό άνθρωπο. Σήμερα που παρότι προτείνονται κανόνες (βλ. Harold Bloom) και υιοθετούνται από τα σχολεία ή τα πανεπιστήμια, ο μέσος αναγνώστης διαβάζει άναρχα, αφού, από τη μια, έχουν υποβιβασθεί τα κλασικά κείμενα και από την άλλη, ο ρυθμός ζωής και το συνεχές πήγαιν'-έλα -που αντικατοπτρίζεται στο ζάπινγκ της τηλεόρασης- τον κάνουν να αναζητεί συχνά εύκολα και εύπεπτα αναγνώσματα.

Τα πράγματα φυσικά δεν ήταν πάντα έτσι, ειδικά στο παρελθόν, όπου οι κοινωνίες διακρίνονταν από μεγαλύτερη ομοιογένεια, μονοπολιτισμικές εκφράσεις και μειωμένες εκδοτικές δυνατότητες. Η ανάγνωση -μαζί με τη δίδυμη αδελφή της, τη γραφή- χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον στην εκπαίδευση και διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαπαιδαγώγηση των νέων. Γι' αυτό οργανώθηκε σε συλλογικές αναγνώσεις, θεσμοθετήθηκε σε βιβλιόφιλες λέσχες και υποβοηθήθηκε με την ίδρυση ιδιωτικών συλλογών και δημόσιων βιβλιοθηκών. Η ανάγνωση χρησιμοποιήθηκε από την εξουσία, η οποία επιχείρησε άλλοτε να χειραγωγήσει μ' αυτήν την κοινή γνώμη κι άλλοτε να αποτρέψει τις αντίθετες απόψεις· χρησιμοποιήθηκε και από τη θρησκεία, ώστε η τελευταία είτε να επιρρώσει την ισχύ του δόγματος είτε να ανατρέψει υπάρχουσες σταθερές, όπως επιχείρησαν οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες.

Η ανάγνωση δεν είναι μόνο μια αφηρημένη έννοια συμμετοχής στον άυλο κόσμο του βιβλίου· είναι επίσης προϊόν εξαρτήσεων από δεδομένα, όπως το υλικό, ο τόπος και ο χρόνος, οι κοινωνικές παράμετροι και οι πολιτισμικές μεταβλητές, ο σκοπός χρήσης αλλά και οι αναγνωστικές πρακτικές κάθε εποχής. Ολα αυτά συμβάλλουν με τον τρόπο τους στην ανά εποχή νοηματοδότηση του κειμένου, αλλά και στην ανάπτυξη της αναγνωστικής συνείδησης και επομένως του αυτοκαθορισμού του αναγνώστη και του κόσμου του.



ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2008