Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Γ1

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Τούτο το έργο δεν κάνει συγκερασμό απόψεων, δεν οδηγεί στους μέσους όρους μιας γενικά αποδεκτής ιστοριογραφίας, αλλά μας δείχνει ότι η Ιστορία είναι σύγκρουση και η σύγκρουση δεν είναι ουδέτερη. Ο Χατζηιωσήφ και ο Παπαστράτης αρνούνται να στρογγυλέψουν, να αποσιωπήσουν, να συζητήσουν εκ του μακρόθεν τα πράγματα και έχουν το θάρρος να κάνουν μια ταξική ανάλυση». Τα λόγια είναι του Κωνσταντίνου Τσουκαλά και ακούστηκαν την περασμένη Τρίτη κατά την παρουσίαση του δίτομου συλλογικού έργου Β/ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση που επιμελήθηκαν ο Χρήστος Χατζηιωσήφ, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και ο Προκόπης Παπαστράτης, καθηγητής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Το δίτομο έργο εντάσσεται στη μεγάλη σειρά Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, που όταν ολοκληρωθεί θα έχει καλύψει όλον τον 20ό αιώνα.

Τα λόγια του Τσουκαλά φανερώνουν ότι το έργο αυτό όχι μόνο έχει θέση αλλά και διεκδικεί τη σύγκρουση ως προσόν για την κατανόηση της δύσκολης περιόδου. Σε άλλες εποχές ίσως να ήταν ακατανόητη μια τέτοια θέση, αλλά σήμερα, η περίοδος του Πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης, συχνά σκληρής, μεταξύ των ιστορικών - μια αντιπαράθεση που αρκετές φορές γίνεται με όρους πολιτικούς και όχι ακαδημαϊκούς ή επιστημονικούς, όπως για παράδειγμα έχει συμβεί στα συνέδρια που διοργανώνει το δίκτυο μελέτης Εμφυλίων Πολέμων.

Η αλήθεια είναι ότι αν εξαιρέσουμε τις πρωτογενείς μαρτυρίες για την περίοδο αυτή - μαρτυρίες ανθρώπων που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πήραν μέρος στα γεγονότα -, έλειπαν ως πρόσφατα οι συνθετικές επιστημονικές εργασίες για την περίοδο. Επρεπε να περιμένουμε περίπου μισό αιώνα για να δούμε συνθετικές εργασίες, συνέδρια, αξιοποίηση πηγών κτλ. για τον Πόλεμο, την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο, να αρχίσει να συζητείται αυτή η εποχή-ταμπού, να συζητείται μάλιστα με πάθος, τόσο ώστε οι ιστορικοί που τεκμηριώνουν από τη δική τους πλευρά τη «βία της Αριστεράς» να χαρακτηρίζονται ότι ανήκουν στην «αναθεωρητική σχολή».

Το δίτομο έργο Β/ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή-Αντίσταση, 1940-1945 απαντά με τον καλύτερο τρόπο στο αίτημα της σύνθεσης. Οχι μόνο της σύνθεσης των πολιτικών, κοινωνικών, στρατιωτικών και πολιτισμικών γεγονότων και φαινομένων που εκδηλώνονται στη διάρκεια αυτής της πενταετίας, και της ένταξής τους σε ένα γενικότερο ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο, αλλά και της σύνθεσης μιας μεγάλης γκάμας πηγών οι οποίες ως τώρα δεν είχαν διερευνηθεί ποτέ ή είχαν διερευνηθεί ελάχιστα, όπως βουλγαρικές και ρωσικές πηγές. Η διάρθρωση των θεματικών ενοτήτων δείχνει το ενδιαφέρον των επιμελητών για την πολύπλευρη προσέγγιση της περιόδου.

Ο Χρήστος Χατζηιωσήφ υπογράφει την ενότητα «Η πορεία της Ευρώπης προς τον πόλεμο». Ο ιστορικός στο πανεπιστήμιο St Andrews της Σκωτίας παρουσιάζει «το spazio vitale του φασισμού» και την είσοδο της Ιταλίας στον Πόλεμο αλλά και την ενότητα «Ιταλική κατοχή». Κάτω από τον τίτλο «Το οργανωμένο χάος» οι ιστορικοί στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Χάγκεν Φλάισερ και Νίκος Παπαναστασίου παρουσιάζουν την ενότητα «η γερμανική κατοχική διοίκηση στην Ελλάδα». Η κρίσιμη ενότητα «Η πολιτική της Βουλγαρίας έναντι της Ελλάδας μετά τη δεκαετία του 1930 και η βουλγαρική κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης» υπογράφεται από τον ιστορικό στο Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών της Σόφιας Μπίσσερ Πετρόφ, που «φέρνει» σε μια ελληνική έκδοση πολλές βουλγαρικές πηγές. Είναι από τις πιο «επικίνδυνες» ενότητες του έργου, καθώς αγγίζει θέματα μειονοτήτων, προσφύγων κτλ. Η ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον Γαβριέλλα Ετμεκτσόγλου παρουσιάζει την ενότητα «Το ολοκαύτωμα των ελλήνων εβραίων», μείζον γεγονός που άργησε πάρα πολύ να βρει τη θέση του στη συλλογική εθνική μνήμη. Ο Προκόπης Παπαστράτης εξετάζει τις «κυβερνήσεις εξορίας» οι οποίες αποτελούν ευρωπαϊκό φαινόμενο. Πολωνική κυβέρνηση εξορίας στις αρχές Οκτωβρίου 1939 στο Παρίσι, ολλανδική και βελγική τον Μάιο του 1940 στο Λονδίνο, νορβηγική τον Ιούνιο του 1940 επίσης στο Λονδίνο, γιουγκοσλαβική τον Απρίλιο του 1941 στη Μέση Ανατολή, ελληνική τον Μάιο της ίδιας χρονιάς επίσης στη Μέση Ανατολή. Η ιστορικός στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο Τζελίνα Χαρλαύτη στην ενότητα «Η ακμή του ναυτεργατικού κινήματος της "Ελευθέρας Ελλάδος" στη διάρκεια του Β/ Παγκοσμίου Πολέμου» καταδεικνύει ότι μετά την κατοχή της Ελλάδας από τα γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα, το ελεύθερο ελληνικό «έδαφος» ήταν κυρίως πλωτό. Ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπογράφει την ενότητα «Το σώμα των Ελλήνων αξιωματικών στον πόλεμο και την πολιτική», κρίσιμο επίσης κεφάλαιο της περιόδου, αν λάβουμε υπόψη μας την τομή που επέφεραν στο σώμα των αξιωματικών το κίνημα του 1934 αλλά και οι εκκαθαρίσεις του Μεταξά.

Ο Μιχάλης Λυμπεράτος υπογράφει την ενότητα «Οι οργανώσεις της Αντίστασης» (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ, ΑΑΑ, ΕΕΕ, Τρίαινα, ΕΔΕΜ κ.ά.). Ο Ερικ Εμπερχαρντ, του Πανεπιστημίου της Βιέννης, παρουσιάζει την ενότητα «Γερμανοί αντιφασίστες στις τάξεις του ΕΛΑΣ», δίνοντας μοναδικές αποχρώσεις στις μονολιθικές παραδεδεγμένες ιδέες μας. «Επικίνδυνη» η επόμενη ενότητα, που υπογράφεται από την Ιωάννα Παπαθανασίου, των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, με τίτλο «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση τις ιστορίας 1940-1945». Στην ενότητα αυτή, η Παπαθανασίου χρησιμοποιεί σημαντικές ανέκδοτες πηγές, όπως το αρχείο Ανδρέα Τζήμα, στα Κρατικά Αρχεία Γιουγκοσλαβίας, και τα αρχεία του Ρωσικού Κέντρου Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας, που δεν είναι άλλα από τα αρχεία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης. Στην ενότητα «Κατοχικές κυβερνήσεις και έθνος. Αξονες και μεταβολές του κυβερνητικού λόγου κατά τη διάρκεια της κατοχής» ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Κρήτης Κώστας Φραδέλλος παρουσιάζει το παράδοξο της παραγωγής «εθνικού λόγου» από τις δωσιλογικές κυβερνήσεις.

Ποια παραγωγή έθρεψε τα εκατομμύρια των Ελλήνων την εποχή αυτή, ποιο εμπόριο κινήθηκε, ποιο χρήμα κυκλοφόρησε, ποιους πόρους εκμεταλλεύτηκαν οι κατακτητές, παρουσιάζονται στην ενότητα «Η ελληνική οικονομία, πεδίο μάχης και αντίστασης» που υπογράφεται από τον Χρήστο Χατζηιωσήφ. Ο ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Χρήστος Λούκος παρουσιάζει την ενότητα «Η πείνα στην Κατοχή, δημογραφικές και κοινωνικές διαστάσεις». Η τέχνη αυτής της εποχής παρουσιάζεται μέσα από τις ενότητες «Οι εικαστικές τέχνες στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1940-44» που υπογράφεται από τον Ευγένιο Ματθιόπουλου του Πανεπιστημίου Κρήτης, «Η λογοτεχνία στην κατοχή» που υπογράφεται από την Αγγέλα Καστρινάκη τού Πανεπιστημίου Κρήτης, «Η θεατρική σκηνή, 1941-1953» που υπογράφεται από τη Δηώ Καγγελάρη τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Το έργο κλείνει με την ενότητα «Δεκέμβρης 1044, τέλος και αρχή» (Χρήστος Χατζηιωσήφ), τίτλος που υποδηλώνει το τέλος το πολέμου και την αρχή του Εμφυλίου.

Η επιμέλεια της πλούσιας εικονογράφησης του έργου υπογράφεται από τον Στρατή Μπουρνάζο και τη Χαρά Τσίχλη. Η εικονογράφηση λειτουργεί πάντα ως τεκμήριο, επέχει τη θέση πηγής και από την άποψη αυτή προσδίδει στο έργο το εικονογραφικό κύρος.



ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 25/11/2007