Μελέτη θανάτου

Η συνείδηση της θνητότητας, αποκλειστικό γνώρισμα του ανθρώπου, τραγικό προνόμιό του, εκτός από παντοτινή μήτρα αγωνίας, φόβου και δυστυχίας, αποτελεί ταυτόχρονα και κινητήρια δύναμη της ζωής, πηγή της τέχνης, της σκέψης και της δημιουργίας. Χωρίς το θάνατο η ζωή του ανθρώπου δεν θα ήταν ανθρώπινη.
Το κορυφαίο αυτό γεγονός της ζωής, που είναι ακριβώς ο θάνατος, συζητούν εξέχοντες Έλληνες και ξένοι φιλόσοφοι (όπως ο Πόππερ, ο Μποχένσκι, ο Άπελ, ο Πάνικκαρ και άλλοι), πιστοί στην πλατωνική παράδοση για την αξεχώριστη σχέση της φιλοσοφίας με τη μελέτη του θανάτου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οσοι θυμούνται τα πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου Φιλοσοφίας, που έγινε στον Μυστρά τον Απρίλιο του 1976, και εκδόθηκαν ακριβώς ύστερα από έναν χρόνο, θα έχουν αρκετούς λόγους να πανηγυρίζουν τη σημερινή επανέκδοσή τους από την «Εστία» σε έναν καλαίσθητο τόμο (αν και χωρίς τις απαιτούμενες διορθώσεις). Οχι μόνο κάποια σπουδαία και δυσεύρετα κείμενα που είδαμε για πρώτη φορά εκεί -όπως «Ο "θάνατος του Θεού" στη φιλοσοφική σκέψη» του αείμνηστου Αναστάσιου Γιανναρά, ή «Ο χρόνος του θανάτου: ο θάνατος του χρόνου. Ενας ινδικός στοχασμός» του Raimundo Pannikar-, τώρα είναι κανονικά διαθέσιμα στη βιβλιογραφία, αλλά και μέσ' από μια εντυπωσιακή συνάθροιση φιλοσοφικών ονομάτων απ' όλο τον κόσμο γίνεται δυνατό να διακρίνει κανείς λανθάνουσες πολιτισμικές δομές και γενικές τάσεις οι οποίες δεν είναι ίσως εκ πρώτης όψεως συνειδητές στους μετέχοντες.

Η πρωτοβουλία για τη διοργάνωση ανήκε στον Ιωάννη Ν. Θεοδωρακόπουλο, αντιπρόεδρο τότε της Διεθνούς Ομοσπονδίας των Εταιρειών Φιλοσοφίας (F.I.S.P.), ο οποίος, άλλωστε, ως ιδρυτής της Ελευθέρας Σχολής Φιλοσοφίας «Ο Πλήθων», που φιλοξένησε το Συμπόσιο στην ιστορική αυτή ακρώρεια της Πελοποννήσου, ήταν και ο ουσιαστικός οικοδεσπότης· η εισήγησή του με τίτλο «Η ζωή και ο θάνατος», ως αναγγελία της θεματικής, σημαδοτότησε την έναρξη των εργασιών του Συμποσίου. Επίτιμος προσκεκλημένος ο τότε πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο οποίος υπό τη φιλοσοφική του ιδιότητα ήταν άλλωστε κι ένας από τους εισηγητές με θέμα «Μια ψυχολογική προεισαγωγή στο πρόβλημα του θανάτου». οι άλλες δύο ελληνικές συμμετοχές ήταν ο καθηγητής Αν. Γιανναράς, με την εισήγηση που προαναφέρθηκε, και ο καθ. Ευάγγελος Μουτσόπουλος με το θέμα «Ερως και Θάνατος».

Το σύνολο των συμμετεχόντων, όπως έχει καταγραφεί σε αυτά τα ιστορικά πρακτικά, ανέρχεται στους δεκαέξι. Από το τότε Ανατολικό μπλοκ υπάρχουν δύο συμμετοχές, ο Βούλγαρος Sava Ganovski με θέμα «Το πρόβλημα του ανθρώπου: ζωή και θάνατος» και ο Ρουμάνος Alexandru Tanase με θέμα «Το νόημα του ηρωικού θανάτου». Ο σημαντικός Πολωνός φιλόσοφος, ειδικός στη σύγχρονη λογική και ιστορικός της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, Joseph Μ. Bochenski δεν εκπροσωπούσε βεβαίως τη χώρα της καταγωγής του· ως καθηγητής στο Φράιμπουργκ της Ελβετίας έλαβε μέρος με την ανακοίνωση «Ο άνθρωπος ως σχέδιο και ο θάνατος»· μια κριτική στις υπαρξιακές φιλοσοφίες του Heidegger και του Sartre. Από τη Γερμανία υπάρχουν τρεις συμμετοχές: εν πρώτοις του εξέχοντος θεωρητικού από το Πανεπιστήμιο της Φραγκφούρτης Karl-Otto Apel με ένα θέμα αντιπροσωπευτικό για τα ισόβια ενδιαφέροντα του φιλοσόφου, «Είναι ο θάνατος προϋπόθεση της δυνατότητας του νοήματος;»· ακόμα, του καθηγητή Fritz Joachim von Rintelen με θέμα «Ο θάνατος και το ερώτημα για το νόημα της ζωής» και του Alwin Diemer, μια περισσότερο ειδική προσέγγιση με τίτλο «Ο θάνατος ως επιστημονικό πρόβλημα, ειδικά στην ιατρική». Ο διάσημος Αυστριακός επιστημολόγος Karl Popper συμμετέχει ως καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου με μια εισήγηση ουσιαστικά επιστημολογική, που εφαπτομενική μόνο σχέση έχει με την κυρίως θεματική, με τίτλο «Ο θάνατος των θεωριών και των ιδεολογιών». Υπάρχουν ακόμα τέσσερις συμμετοχές από την Καθολική Ευρώπη και τη λατινόφωνη Αμερική: του Ιταλού Guido Calogero, μια μάλλον φιλολογική προσέγγιση με θέμα «Υπνος με όνειρα ή χωρίς όνειρα; Σωκράτης, Επίκουρος, Montaigne και Shakespeare», του Γάλλου Jean Pucelle με τίτλο «Η αγάπη και ο θάνατος», του Μεξικανού Augustin Basave Fernandez del Valle με τίτλο «Η σημασία και το νόημα του θανάτου», και της Βραζιλιάνας Maria do Carmo Tavares de Miranda με τίτλο «Βάζει ο θάνατος τέλος σε όλα;». Και ο κατάλογος συμπληρώνεται με τη συμμετοχή του Ινδού Raimundo Pannikar, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Santa Barbara της Καλιφόρνιας, που αναφέραμε στην αρχή.

Μέσα σε αυτή την ασυνήθιστη ποικιλία και ετερογένεια των προσεγγίσεων πάνω σε ένα θέμα τόσο κρίσιμο και πανανθρώπινης σημασίας όσο ο θάνατος -του οποίου η μελέτη ήταν για τον Πλάτωνα ταυτόσημη με το έργο της φιλοσοφίας, σύμφωνα με την περίφημη διατύπωση του Φαίδωνος που δίνει το όνομα και στον τίτλο του Συμποσίου- είναι ενδιαφέρον, όπως είπα, να διακρίνει κανείς υπόρρητες διασταυρώσεις, ταυτίσεις και αντιπαραθέσεις. Οι περισσότεροι δυτικοί ομιλητές εκπροσωπούν προσεγγίσεις μάλλον χριστιανίζουσες και ιδεαλιστικές (όπως χαρακτηριστικότερα μπορεί να ειπωθεί για τον Γάλλο και το Μεξικανό εκπρόσωπο, και για δύο από τους Ελληνες, τον Ι. Θεοδωρακόπουλο και τον Κ. Τσάτσο), ενώ οι δύο ανατολικοευρωπαίοι εκπροσωπούν, κατ' όνομα τουλάχιστον, μια υλιστική μαρξιστική προσέγγιση· αυτού δεδομένου εντυπωσιάζει η υπόγεια σύγκλισή τους σε μία κοινή νοηματική δομή, η οποία άλλωστε διαφαίνεται σε ποικίλους βαθμούς και σε πολλές από τις υπόλοιπες εισηγήσεις: την αγωνιώδη αντιπαλότητα ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, μιαν αγωνιστική διάθεση «υπερνίκησης» του θανάτου και, ως εκ τούτου, μια έξαρση του ηρωικού στοιχείου και «ανύψωση» της ατομικής πράξης στο επίπεδο των μεγάλων πολιτισμικών έργων. Ολοφάνερα πρόκειται για ένα αυταρχικό αξιακό μόρφωμα, χριστιανικής προελεύσεως, που έχει σε τέτοιο βαθμό διαποτίσει την ευρωπαϊκή και εν γένει δυτική συνείδηση, ώστε μπορεί να υπερσκελίζει πολλές άλλες ιδεολογικές ή κοινωνικές διαφορές και να επαναναδύεται κάτω από ποικίλες θεωρητικές αμφιέσεις.

Αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που δίνει και τη μεγάλη της αξία στην παρουσίαση του Raimundo Pannikar, ο οποίος θεματοποιεί ακριβώς τις ριζικά διαφορετικές αξιολογήσεις του θανάτου ανάμεσα στη δυτική και την ινδική (δηλαδή τη βεδική και ουπανισαδική) πνευματικότητα. Παρ' ότι μέσ' από μιαν απελπιστικά σύντομη νύξη αναδεικνύεται εδώ μια ριζικά διαφορετική πολιτισμική μήτρα, όπου η συμφιλιωτική διαπλοκή ζωής και θανάτου, η απτή προτεραιότητα του άμορφου και του συνεχούς έναντι των εκδηλωμένων μορφών, υποβάλλουν την ιδέα μιας ατομικότητας, η οποία ακουμπά αναπαυτικά στην αιώνια πληρότητα της απρόσωπης ζωής χωρίς την αγωνιώδη διαρκή αντιπαλότητα με τη φύση και τον κόσμο. Οχι βεβαίως ότι αυτή η ιδέα δεν εμφανίζεται καθόλου σε κάποιες από τις υπόλοιπες εισηγήσεις του Συμποσίου (και εντυπωσιακότερα ίσως στην οπτική της Βραζιλιάνας εισηγήτριας)· ωστόσο αναρωτιέται κανείς πόση μεταφυσική εκλέπτυνση και πόσος θρησκευτικός μυστικισμός είναι απαραίτητα για ν' αντιρροπήσουν μια ιστορική πολιτισμική ροπή που έχει γίνει σε τέτοιο βαθμό εσωτερικευμένη και παγκόσμια, ώστε να φαίνεται στα σημερινά μας μάτια ως περίπου αυτονόητη.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/05/2004