Μεταξύ αφοσίωσης και καχυποψίας

Η εγκαθίδρυση των Λαικών Δημοκρατιών στην Ανατολική Ευρώπη αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ακολούθησε ένα ενιαίο υπόδειγμα. Στα Βαλκάνια καταρχήν, στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, ισχυρά αντιστασιακά κινήματα με τη βοήθεια του σοβιετικού στρατού όχι μόνο απελευθέρωσαν τις χώρες τους αλλά άμεσα, υπό την ηγεσία χαρισματικών ηγετών, μετασχηματίστηκαν σε ισχυρές πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες κυριάρχησαν, δια πυρός και σιδήρου, στο πολιτικό σκηνικό, κατευθύνοντας και ελέγχοντας τις καθεστωτικές αλλαγές. Σε άλλα κράτη, ο σοβιετικός στρατός, που εισήλθε ως απελευθερωτής, βρήκε να τον περιμένουν ισχυρά αλλά όχι παντοδύναμα κομμουνιστικά κόμματα που είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση ενάντια στους Γερμανούς ή είχαν αντιδράσει στις πολιτικές επιλογές των ηγετικών ελίτ των χωρών τους να στρατευθούν με τις δυνάμεις του Άξονα.

Καίριο ρόλο στη διασφάλιση των μονοκομματικών δομών εξουσίας που εγκαθίδρυσαν τα κομμουνιστικά κόμματα στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά το 1945 διαδραμάτισαν κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας, όπως για παράδειγμα η Σεκουριτάτε, η Σιγκουρίμι και η Στάζι. Με τη συγκρότηση άρτια οργανωμένων μηχανισμών παρακολούθησης «αντιφρονούντων» και (έγκαιρης) καταστολής «ανατρεπτικών ενεργειών», δημιούργησαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο αστυνόμευσης και ελέγχου, σπέρνοντας την καχυποψία και τον φόβο στους πολίτες των Λαϊκών Δημοκρατιών. Χιλιάδες άνθρωποι, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, επαγγέλματος και κοινωνικής θέσης, στελέχωσαν –για διάφορους λόγους– τους μηχανισμούς αυτούς και συνέβαλαν στην καταπολέμηση του «ταξικού εχθρού». Από την προσοχή των κρατικών υπηρεσιών ασφαλείας δεν διέφυγαν ούτε οι πολιτικοί πρόσφυγες του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949). Τα άρθρα του ανά χείρας τόμου δίνουν μια συνολική εικόνα για τις ζωές των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην ανατολική Ευρώπη υπό το πρίσμα των κατασταλτικών αυτών μηχανισμών και κάτω από το άγρυπνο μάτι του ΚΚΕ στην υπερορία.

Κείμενα: Απόστολος Πατελάκης, Βάιος Καλογρηάς, Γεώργιος Χρηστίδης, Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Κατερίνα Τσέκου, Κωνσταντίνος Κατσάνος, Κωνσταντίνος Τσίβος, Μαγκνταλένα Σέμτσυσυν, Μαρία Μποντίλα, Νίκος Μαραντζίδης, Σταύρος Γ. Ντάγιος, Στράτος Δορδανάς