Μύθος / μύθοι στη λογοτεχνία

Ο μύθος, ως προφορική ιστορία, αποτελεί αρχέγονη πολιτισμική συνιστώσα της ιστορίας του ανθρώπου και αφηγείται μια ιερή ιστορία σχετική με θεογονίες, ήρωες και τη δημιουργία του κόσμου.
Η μετάπλαση-μετασχηματισμός του μύθου σε γραπτό αφήγημα αποτελεί προϋπόθεση για την εξέλιξή του, δεδομένου ότι επιδέχεται έτσι, στη γραπτή του μορφή, συγχρονικά και διαχρονικά, περαιτέρω μεταμορφώσεις και επανεγγραφές σε νέα διακείμενα.

Επιπλέον, ο μύθος δεν μεταγράφεται μόνο σε γραπτό αφήγημα, αλλά μεταπλάθεται και σε ποιητικό λόγο (βλ. Mircea Eliade, Δομή και λειτουργία του μύθου της κοσμογονίας), περνώντας έτσι από τον/τους μύθο/ους της Δημιουργίας του κόσμου στα ποιητικά κείμενα που τον/τους ερμηνεύουν (βλ. ενδεικτικά την εβδόμη από τις Ελεγείες του Ντουίνο του Rilke).

Είναι αδύνατον, λοιπόν, να δοθεί ένας μονοσήμαντος και ακριβής ορισμός του μύθου και η σχέση του με τη λογοτεχνία είναι πολύπλευρη και πολύπτυχη. Πρόκειται για μια σχέση αλληλεξάρτησης, ανατροφοδότησης και αναζωογόνησης, η οποία συνεχώς μεταβάλλεται. Η πολυσημία του όρου οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι ο μύθος έχει γίνει αντικείμενο έρευνας πολλών επιστημονικών κλάδων και, αφετέρου, στον πολυμορφισμό και την ευελιξία του, που του επιτρέπουν να λειτουργεί ως εννοιολογικό ή/και ιδεολογικό όχημα είτε στην πλοκή είτε στο θέμα είτε στη «μυθοποίηση» ενός προσώπου, τόπου, κ.λπ. Ο Ζ. Ι. Σιαφλέκης, αναφερόμενος στην πολύπλοκη σχέση μύθου και λογοτεχνίας, γράφει χαρακτηριστικά: «Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι, όσο πιο εύκολη ή φυσική φαίνεται η σχέση μύθου και λογοτεχνίας, τόσο πιο δύσκολη είναι ή γίνεται κάθε απόπειρα σφαιρικής αποτίμησης του φαινομένου.»

Από την άλλη, ο μύθος δεν συνδέεται μόνο με μυθολογικές αφηγήσεις, κοσμογονίες κ.λπ., αλλά δημιουργείται και ως «σύγχρονη μυθολογία» και αναδύεται μέσα από έργα της νεότερης γραμματείας (βλ. ενδεικτικά τον Δον Κιχώτη). Από αυτήν την άποψη, η ίδια η λογοτεχνία λειτουργεί ως όχημα παραγωγής νέων μύθων και, συγχρόνως, ως μυθοποιητικός μηχανισμός, επιβεβαιώνοντας την επινοητικότητά της.

Εκτός αυτού, η λειτουργία του μύθου στη λογοτεχνία δεν εδράζεται μόνο στη μία και μοναδική εμφάνισή του μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό κείμενο. Εγγενές χαρακτηριστικό του μύθου είναι η επανάληψη, η μετάλλαξη και η δημιουργία ενός πλέγματος διακειμενικών σχέσεων, που δεν εντοπίζονται αποκλειστικά και μόνο σ’ ένα λογοτεχνικό είδος. Ο μύθος συνομιλεί έτσι με την παράδοση και με όλα τα κείμενα που έχουν γραφεί προγενέστερα, δημιουργώντας ένα πλαίσιο αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, προσλαμβάνοντας ένα χαρακτήρα ετερότητας ως προς την αρχική, τρόπον τινά, μορφή και εμφάνισή του.

Ο μύθος δεν περιορίζεται, όμως, σε όλα τα παραπάνω, αλλά λειτουργεί και ως μηχανισμός κατασκευής στερεοτύπων, όπως ανέδειξε ο Roland Barthes, παράγοντας έναν ισχυρό συμβολικό λόγο και δημιουργώντας νέα μυθικά συστήματα, τα οποία με τη σειρά τους αποτυπώνονται, μεταλλάσσονται, αποδομούνται και εξελίσσονται μέσα στον λογοτεχνικό λόγο και στο πεδίο της τέχνης, εν γένει.

Με δεδομένο τον πολυεπίπεδο χαρακτήρα και την πολυσήμαντη υπόσταση του μύθου, αποβαίνουν ευπρόσδεκτες, άρα, όχι μόνο συγκρίσεις έργων της ελληνικής γραμματείας με έργα ξένων γραμματειών, αλλά και συγκρίσεις λογοτεχνικών έργων με τις εικαστικές και τις παραστατικές τέχνες (ζωγραφική, κινηματογράφο, θέατρο).