Οικονομική ιστορία του Βυζαντίου (3 τόμοι)

Γενική εποπτεία: Αγγελική Ε. Λαϊου
Επιστημονική επιτροπή: Cecile Morrisson - Χαράλαμπος Μπούρας - Νίκος Οικονομίδης - Κωνσταντίνος Πιτσάκης





ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τον συντονισμό των μελών της επιστημονικής επιτροπής, καθηγητών Σεσίλ Μορισόν, Χαράλαμπου Μπούρα, Νίκου Οικονομίδη (1934-2000) και Κωνσταντίνου Πιτσάκη, και με τη γενική εποπτεία της καθηγήτριας και ακαδημαϊκού Αγγελικής Λαΐου, ολοκληρώθηκε σε τρεις καλοτυπωμένους τόμους η ελληνική μετάφραση (με σημαντικές προσθήκες και αναθεωρήσεις) της πρωτοδημοσιευμένης στα αγγλικά The Economic History of Byzantium from the 7th to the 15th century (3 τόμοι, Ουάσιγκτον, Dumbarton Oaks Research Library & Collection, 2002).

Πρόκειται αναμφίβολα για πολύτιμο απόκτημα της ελληνόγλωσσης βυζαντινολογικής βιβλιογραφίας, αφού στο εν λόγω έργο καταθέτουν την επιστημονική τους συνεισφορά πολλοί από τους κατά τεκμήριο κορυφαίους σήμερα μελετητές του οικονομικού βίου της μεσαιωνικής ελληνικής αυτοκρατορίας, σε αγαστό συντονισμό με σημαντικούς ιστορικούς, αρχαιολόγους και νομικούς.

Ολοι τους δίνουν εδώ τα τελευταία πορίσματα της διεθνούς έρευνας για ποικίλα θέματα και ζητήματα οικονομικής ιστορίας, νομισματικής, ιστορίας τέχνης, γεωγραφίας/ τοπογραφίας αλλά και γεωλογίας, καθώς και βυζαντινής νομοθεσίας. Ζητήματα όχι τόσο γνωστά στον φιλίστορα αναγνώστη -αλλά και συχνά και σε ειδικούς μελετητές, οι οποίοι έχουν τώρα την ευκαιρία μέσα στο πλαίσιο αυτής της αξιοθαύμαστης «εγκυκλοπαίδειας της βυζαντινής οικονομίας» να παρακολουθήσουν μέσα από τις ποικίλες υποενότητες του έργου την πορεία της στη διάρκεια περίπου οκτώμισι αιώνων (7ος-μέσα 15ου). Καθώς τονίζει η ακαδημαϊκός Α. Λαΐου στο επιλογικό της κεφάλαιο («Επισκόπηση της βυζαντινής οικονομίας», τόμος Γ', σ. 387), «οι σημαντικές μεταβολές στην οικονομία ήταν αποτέλεσμα των προσαρμογών στις νέες συνθήκες που δημιούργησαν η μεγέθυνση, η συσσώρευση, οι μεγαλύτερες και πιο ανοιχτές αγορές», κάτι που είχε αποτέλεσμα ότι «οι προσαρμογές ήταν πράγματι επιτυχείς, τουλάχιστον ώς το τέλος του 12ου αιώνα, σε ορισμένους δε τομείς της οικονομίας ακόμη και αργότερα».

Η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, είναι αλήθεια, έχει να παρουσιάσει αξιόλογους μελετητές διαφόρων πτυχών της ιστορίας της βυζαντινής οικονομίας, από τους παλαιότερους οικονομολόγους Παύλο Καλλιγά (1814-1896)1, Ιωάννη Ζωγράφο (1844-1927)2, Ανδρέα Ανδρεάδη (1876-1935)3, Αλέξανδρο Διομήδη (1874-1950)4 και Αριστοτέλη Σίδερι (1889-1976)5, ώς τους νεότερους Λάζαρο Χουμανίδη (1921-)6, Ρηγίνο Δ. Θεοχάρη (Κύπριο) (1929-)7, Σάββα Π. Σπέντζα (1929-)8 και (πιο πρόσφατα) τους Αντώνιο Σ. Δαμαλά (1935-1992)9 και Χρήστο Μπαλόγλου (1962-)10. Γνωστοί και καθιερωμένοι επίσης Ελληνες βυζαντινολόγοι-ιστορικοί, με πολύχρονη επιστημονική θητεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, έδωσαν πολύ σημαντικές μελέτες πάνω σε ζητήματα οικονομικής ιστορίας: πιο πρόσφατα ο πολυσχιδής Νίκος Οικονομίδης, για παράδειγμα, μεταξύ των τελευταίων δημοσιευμάτων του εξέδωσε στα γαλλικά μονογραφία περί φορολογίας και φορολογικών απαλλαγών στο Βυζάντιο κατά τους 9ο, 10ο και 11ο αιώνες, ενώ πολύ σημαντική θέση στη διεθνή βιβλιογραφία κατέχουν σχετικές συμβολές των Διονύσιου Α. Ζακυθηνού (1905-1993), Πέτρου Χαρανή (Peter Charanis: 1905-1985), Νίκου Σβορώνου (1911-1989), Ιωάννη Καραγιαννόπουλου (1922-2000), Ελένης Αντωνιάδη-Μπιμπίκου και Αγγελικής Λαΐου. Μάλιστα, στα πολύτομα συνθετικά εγχειρίδια βυζαντινής ιστορίας των Ι. Καραγιαννόπουλου και Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου (1917-) υπάρχουν πολλές σημαντικές μνείες σε ζητήματα και προβλήματα οικονομικού περιεχομένου. Μνεία στις κυριότερες συμβολές των «σκαπανέων» Καλλιγά, Ανδρεάδη (πραγματικού «πατέρα της οικονομικής ιστορίας στην Ελλάδα») και Διομήδη κάνει στο εδώ εισαγωγικό της σχεδίασμα με τίτλο «Γύρω από τη συγγραφή της οικονομικής ιστορίας του Βυζαντίου» η Α. Λαΐου (σ. 51-52).

Δεδομένου ότι το παρόν συνθετικό έργο κωδικοποιεί μια πραγματικά τεράστια ύλη με τρόπο επαγωγικό, είναι ορθότατη η επιλογή της ελληνικής έκδοσης να υπάρχουν στην αρχή καθενός από τους τρεις τόμους οι ευρέως χρησιμοποιούμενες βραχυγραφίες των πρωτοτύπων πηγών, των βασικών βοηθημάτων και των περιοδικών-εγκυκλοπαιδειών-λεξικών, όπως και τα συνοπτικά περιεχόμενα του όλου έργου και στους τρεις τόμους (πέραν των αναλυτικών περιεχομένων καθενός τους ξεχωριστά). Καθένας από τους 3 τόμους παραθέτει στο τέλος του ενημερωτικό κατάλογο του εικονογραφικού του μέρους.

Ο Α' τόμος περιλαμβάνει τρία μέρη-θεματικές ενότητες (Περιβάλλον-Πλουτοπαραγωγικές πηγές-Επικοινωνίες-Τεχνικές παραγωγής/ Ο έκτος αιώνας-Το γενικό πλαίσιο/ Δομές, οργάνωση και ανάπτυξη της παραγωγής), ο Β' τόμος τη συνέχεια της 3ης θεματικής ενότητας (με τα παραρτήματά της) και την 4η (Ανταλλαγές, εμπόριο και αγορές, με το δικό της αντίστοιχο παράρτημα) και ο Γ' τόμος τις ενότητες 5η και 6η (Οικονομικοί θεσμοί και κράτος/ Γενικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής οικονομίας), την επιλογή γενικής βιβλιογραφίας κατά κεφάλαιο/ θεματολογία για όλους τους τόμους (σ. 393-432) και αναλυτικά ευρετήρια προσώπων, τόπων και θεμάτων-εννοιών. Στους συγγραφείς του έργου συμπεριλαμβάνονται όλοι σχεδόν οι συντελεστές της επιστημονικής επιτροπής, καθώς και άλλοι μελετητές του κλάδου, Ελληνες και ξένοι. Ο περιορισμένος χώρος της παρουσίασης αυτής δεν επιτρέπει εκτενέστερη αναφορά σε ονόματα και σε τίτλους των σχετικών συμβολών, πρέπει όμως να τονιστεί και να εξαρθεί το γεγονός ότι έχει καταβληθεί προσπάθεια μιας κατά το μέτρον του δυνατού πλήρους κάλυψης του θέματος, έτσι ώστε ο αναγνώστης να συναντά ζητήματα πραγματικά πρωτότυπα και σπάνια στην αντίστοιχη διεθνή βιβλιογραφία, όπως λ.χ. εκείνα περί των μέσων της αγροτικής παραγωγής, περί των μεταλλείων και ορυχείων στο Βυζάντιο, περί διαφόρων σημαντικών ζητημάτων βυζαντινού δικαίου ως προς ποικίλες οικονομικές δραστηριότητες κ.ά.

Εκτός από τους συγγραφείς και τους επιστημονικούς υπευθύνους του έργου, αξίζουν επίσης θερμά συγχαρητήρια στους αφανείς συντελεστές της άψογης εμφάνισης της έκδοσης - ειδικότερα στους μεταφραστές των συμβολών των ξένων μελετητών, στην υπεύθυνη των εκδόσεων του ΜΙΕΤ Αντιγόνη Φιλιπποπούλου και στην επιμελήτρια του έργου και συντάκτρια των πολυτιμότατων ελληνογλώσσων και ξενογλώσσων ευρετηρίων στο τέλος του Γ' τόμου για το συνολικό έργο (σ. 441-584) Κωστούλα Σκλαβενίτη, με τις συνεργάτριές της Ματίνα Βασιλείου και Χριστίνα Κωνσταντάκη. Ενα τέτοιου βεληνεκούς έργο δεν θα ήταν δυνατόν να μελετηθεί ενδελεχώς χωρίς την ύπαρξη ευρετηρίων τέτοιας ποιότητας και πληρότητας, που πραγματικά του προσδίδουν και χαρακτήρα εγκυκλοπαιδικού έργου. Το ΜΙΕΤ, εξάλλου, έχει να επιδείξει «θητεία» στη βυζαντινή οικονομική ιστορία, αφού πριν από μία δεκαετία εκδόθηκε η μονογραφία του Βρετανού βυζαντινολόγου Alan Harvey για την οικονομική ανάπτυξη στο Βυζάντιο - βιβλίο επίσης εξειδικευμένο και απαιτητικό.

Με την υπεύθυνη εκδοτική δουλειά του το ΜΙΕΤ προσθέτει στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία ένα ακόμη βασικό έργο αναφοράς. Ελπίζεται ότι στο μέλλον θα επιχειρήσει ελληνική έκδοση και των πολύτιμων τόμων της σειράς «Tabula Imperii Byzantini» της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών, γραμμένους στα γερμανικά από τους έγκριτους ερευνητές του Ινστιτούτου Βυζαντινών & Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Βιέννης, που τόσα πολλά έχουν προσφέρει στη μελέτη της ιστορικής γεωγραφίας του Βυζαντίου μέσα στις τελευταίες δεκαετίες.



ΑΛΕΞΙΟΣ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/08/2007