Παγκοσμιοποίηση και περιβάλλον

Η ομοιόμορφη οικονομική επέκταση χωρίς όρια σε έναν γεωφυσικά, οικολογικά, εθνικά, κοινωνικά και πολιτικά ανομοιογενή και πεπερασμένο χώρο, όπως αυτή που προωθεί η νεοφιλελεύθερη ουτοπία, είναι ένα σχήμα οξύμωρο. Η απόρριψή της είναι προφανής, παραμένει ωστόσο φιλοσοφική. Για να γίνει πολιτική πρέπει να περάσουμε από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο.- μόνο που η μετάβαση αυτή είναι δύσκολη και απαιτεί προσεκτικά βήματα. Κάθε άτσαλα εκφραζόμενη αντίθεση στην οικονομική παγκοσμιοποίηση κινδυνεύει να μας ρίξει από τη Σκύλλα ενός καπιταλισμού χωρίς όρια στη Χάρυβδη ενός πολιτιστικού και οικονομικού επαρχιωτισμού χωρίς προοπτική. Το ένα τέρας έρχεται από ένα μέλλον, προς το οποίο δεν θέλουμε να βαδίσουμε, το άλλο τέρας επιστρέφει από ένα παρελθόν, από το οποίο θα επιθυμούσαμε να ξεφύγουμε. Τι να κάνουμε; Ας το συζητήσουμε. Προηγουμένως όμως, ας φτιάξουμε έναν κατάλογο των πραγμάτων, των τόπων, των συνηθειών, των τρόπων ζωής, των θεσμών, των μύθων, έστω, που μας αρέσουν και που θα θέλαμε να διατηρηθούν ή να αναπτυχθούν, όπως είναι ο κασμοπολιτισμός, η πολυχρωμία, η πλανητική συνείδηση και η φρεσκάδα της «καλής» παγκοσμιοποίησης, και που δεν θα θέλαμε να δούμε να παρασύρονται και να ισοπεδώνονται από την πλημμυρίδα της «κακής».





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο ανά χείρας τόμος είναι ο πέμπτος στη σειρά των εκδόσεων του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Ερευνών (ΔΙΠΕ) και περιέχει τις εισηγήσεις του πέμπτου θερινού οικολογικού πανεπιστημίου που πραγματοποιήθηκε στη Λήμνο (2002) με θέμα Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον. Η επιλογή του θέματος δεν ήταν ίσως τυχαία, αφού αργότερα θα επακολουθούσε η τρίτη παγκόσμια συνδιάσκεψη για τη βιώσιμη ανάπτυξη, στο Γιοχάνεσμπουργκ, δέκα χρόνια μετά εκείνη του Ρίο. Συνεπώς έπρεπε να ξαναγυρίσουμε στις σχέσεις ανάπτυξης και περιβάλλοντος, όπως αυτές συγκεκριμενοποιούνται στο πλαίσιο της σημερινής φάσης διεθνοποίησης της οικονομίας της αγοράς (παγκοσμιοποίησης).

Η τελευταία και η δυναμική της πρέπει να θεωρούνται πλέον, όσο τα χρόνια περνούν και η οικολογική κρίση παρατείνεται, η κύρια δομική της αιτία (και όχι όπως υποστηρίζουν ορισμένοι «η φτωχή διακυβέρνηση σε διεθνές και εθνικό επίπεδο»). Μια διακυβέρνηση είναι η αντανάκλαση μιας συγκεκριμένης οικονομίας και του συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες ενεργοποιούνται εντός της. Ως προς την παγκόσμια περιβαλλοντική διακυβέρνηση, και ειδικότερα τη δημιουργία ενός παγκόσμιου οργανισμού περιβάλλοντος, ένας τέτοιος στόχος φαίνεται σήμερα αδύνατος στο υπάρχον θεσμικό οικονομικό πλαίσιο, όπως αποδείχθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ. Αλλά και αν ακόμη εδημιουργείτο, υπάρχουν βάσιμοι φόβοι ότι θα ακολουθούσε τη μοίρα της ήδη υφιστάμενης διακυβέρνησης και των υπερεθνικών οργανισμών της, οι οποίοι εξακολουθούν να «αυτοκρατορούν» έχοντας τη στήριξη των πλούσιων κρατών του Βορρά, τα συμφέροντα των οποίων ανοιχτά πλέον εκπροσωπούν (παρά τα περιβαλλοντικά ανοίγματα ορισμένων εξ αυτών, π.χ. πάνελ του ΠΟΕ). Ας σημειωθεί ότι και το G77 στην Καρθαγένη (Φεβρουάριος 2002) απέκλεισε τη δημιουργία ενός τέτοιου περιβαλλοντικού θεσμού. Συνεπώς η παγκόσμια περιβαλλοντική «διακυβέρνηση» συνίσταται περισσότερο σε μια διεθνή ρύθμιση (διεθνείς συμβάσεις, πρωτόκολλα κ.ά.) παρά σε μια ουσιαστική διακυβέρνηση.

Θα πρέπει τέλος να σημειώσουμε ότι μια παγκόσμια περιβαλλοντική διακυβέρνηση, εκτός του ότι θέτει το ερώτημα της ουσιαστικής αντιπροσωπευτικότητάς της (ουσιαστικής δηλαδή συμμετοχής των πολιτών) και δημοκρατικής νομιμοποίησης, δεν ταυτίζεται αυτόματα με την περιβαλλοντική προστασία. Το τελευταίο καθίσταται πλέον εμφανές στον βαθμό που και η υπάρχουσα σήμερα διακυβέρνηση-ρύθμιση, ταυτιζόμενη με την ιδεολογία της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης, έχει παραμερίσει και υποβιβάσει την περιβαλλοντική παράμετρο αυτής (την προστασία δηλαδή) υπέρ της οικονομικής διάστασής της, την οποία και καλείται να υπηρετήσει. (Αλλωστε από τον τίτλο της συνδιάσκεψης του Γιοχάνεσμπουργκ απουσίαζε ο όρος «περιβάλλον».) Απόδειξη επίσης ότι στη συνδιάσκεψη αυτή, υπό την πίεση των ΗΠΑ, υπήρξε ένας αξιακός και κανονιστικός υποβιβασμός της αρχής της προφύλαξης σε «προσέγγιση». Τέλος, στην ίδια συνδιάσκεψη όχι μόνο καμία δέσμευση των πολυεθνικών βιομηχανιών δεν υπήρξε αλλά τόσο για τα πλούσια κράτη του Βορρά όσο και για τα φτωχά η παγκόσμια περιβαλλοντική ρύθμιση μετατράπηκε (ή μήπως εξαργυρώθηκε;) σε οικονομική σχέση Βορρά - Νότου, με το κύριο πρόβλημα να επικεντρώνεται στη βάση των εκατέρωθεν (αγοραίων) οικονομικών κινήτρων. Και βεβαίως σε αυτό το επίπεδο οι δύο ομάδες χωρών «τα βρήκαν», αφού από καιρό είχαν καταλήξει στο... φοβερό συμπέρασμα ότι αιτία της περιβαλλοντικής κρίσης στα φτωχά κράτη είναι η φτώχεια. Ας πάψουμε συνεπώς να ασχολούμαστε με την οικολογική κρίση, τους φυσικούς πόρους, τη φυσική ποικιλομορφία και ας επιτεθούμε στη φτώχεια με αγοραία, φυσικά, μέσα (αλλά βεβαίως και άνισα), παραγνωρίζοντας ότι η φτώχεια δεν είναι η αιτία αλλά το σύμπτωμα.

Από τα παραπάνω γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι στο παγκόσμιο πλαίσιο μόνο «μικρές τοπικές περιβαλλοντικές διακυβερνήσεις» μπορούν σήμερα να υπάρξουν και να αναπτυχθούν, στο πνεύμα άλλωστε της Ατζέντας 21 της συνδιάσκεψης του Ρίο, μέσα όμως, ταυτόχρονα, σε έναν συνολικό επανασχεδιασμό της οικονομίας και της κοινωνίας. Ετσι, με βάση το μικρό και το τοπικό (τοπική κοινότητα), και με πρωτοβουλία και άμεση συμμετοχή των τοπικών πληθυσμών και οργανώσεων στον σχεδιασμό, στον προγραμματισμό και στην εφαρμογή περιβαλλοντικών στρατηγικών, μπορεί να δημιουργηθεί ένας περιβαλλοντικός διεθνισμός, μια άλλη (εναλλακτική) παγκοσμιοποίηση, η οποία πάντως δεν θα είναι ούτε καλή ούτε κακή. Τα υπαρκτά σημερινά παραδείγματα, ολοένα αυξανόμενα διεθνώς σε Βορρά και Νότο, της λεγόμενης «κοινωνικής ή αλληλέγγυας οικονομίας» ή οικονομίας του «τρίτου τομέα» μπορούν ενδεχομένως να αποτελέσουν τη «μαγιά» για μια τέτοια προοπτική.

Οπως και στους προηγούμενους τόμους, η διεπιστημονικότητα των προσεγγίσεων της φετινής θεματικής είναι το κύριο χαρακτηριστικό της. Ο τόμος ανοίγει με έναν πρόλογο του Μ. Μοδινού και μια καίρια εισαγωγή του Η. Ευθυμιόπουλου και χωρίζεται σε πέντε ενότητες: «Το πλαίσιο» (Δ. Τσαντίλης, Μ. Μοδινός), «Το βάρος της ιστορίας» (Β. Πανταζής, Χρ. Ντούμος, Η. Ευθυμιόπουλος, Ε. Λιβιεράτος), «Αγορά και κοινωνία των ανθρώπων» (Α. Λυμπεράκη, Πλ. Τήνιος, Β. Πεσμαζόγλου, Β. Γεωργιάδου), «Το οικολογικό διακύβευμα» (Α. Λεοντίδου, Κ. Χατζημπίρος) και, τέλος, «Εργαλεία και πολιτικές» (Μ. Σκούρτος, Γ. Σαμιώτης, Μ. Μοδινός). Ο τόμος κλείνει με έναν γλαφυρό και αισιόδοξο επίλογο του Δ. Τσαντίλη («Χρώμα γκρίζο»). Οι εισηγήσεις είναι αναμφισβήτητα υψηλού επιπέδου, με εξαντλητική βιβλιογραφία, και εμπλουτίζουν τη σχετική εγχώρια συζήτηση, αν και μερικές επικαλύπτονται (π.χ. εισηγήσεις Γ. Σαμιώτη και Μ. Μοδινού) και άλλες μόνο έμμεση ή μακρινή σχέση έχουν με το θέμα (π.χ. η εισήγηση των Α. Λυμπεράκη και Πλ. Τήνιου «Παγκοσμιοποίηση, ανάπτυξη, φτώχεια και μετανάστευση», όπου εκτός του ότι υποστηρίζεται, σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη θεώρηση, πως η παγκοσμιοποίηση πρέπει να επιταχυνθεί, δεν γίνεται καμία αναφορά στο περιβάλλον και καμία συσχέτιση με την οικολογική κρίση).



Τάκης Νικολόπουλος (τακτικός καθηγητής στα ΤΕΙ Μεσολογγίου)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 09-03-2003