Περιηγητών αναμνήσεις 15ος - 19ος αιώνας

[...] Αιώνες αδιάκοπης δραστηριότητος και θείας ευλογίας δημιούργησαν ένα μεγαλόπρεπο -συνάμα όμως και σεμνό- κτιριακό συγκρότημα στο οποίο διαφυλάσσεται μία βαρύτιμη πνευματική και πολιτιστική κληρονομιά, την Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου.
Στις πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως τα θεμέλια του παλαιοχριστιανικού ναού, μιας μεγάλης βασιλικής, που βρίσκεται κάτω και δίπλα από το σημερινό καθολικό της Μονής μας. Πράγματι μία μεγάλη έκπληξη για τον επιστημονικό κόσμο. Εμείς όμως οι Αγιορείτες εγκλιματισμένοι στο χώρο που ζούμε και ζυμωμένοι με τις αλήθειες των παραδόσεών μας ποτέ δεν τις αμφισβητήσαμε. Οι παραδόσεις αυτές σχετικά με την ιστορία της Μονής μας καταγράφηκαν σε χειρόγραφους κώδικες, από τον 16ο αιώνα και μετά, από διαφόρους λογίους Βατοπαιδινούς μοναχούς και αποτέλεσαν τα λεγόμενα "Πάτρια".
Κατά τα "Πάτρια" η Μονή κτίσθηκε από τον Μεγάλο Θεοδόσιο τον αυτοκράτορα σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς την Θεοτόκο, η οποία διέσωσε τον υιό του Αρκάδιο από θαλάσσιο πνιγμό και τον μετέφερε στα παράλια της Μονής κοντά σε μία βάτο. Υφίσταται καταστροφή από τους πειρατές στις αρχές του 10ου αι. και ανακαινίζεται από τους τρεις νέους Αδριανουπολίτες κτήτορες Νικόλαο, Αθανάσιο και Αντώνιο στα τέλη του 10ου αι. Κατόπιν γνωρίζει ραγδαία πνευματική άνοδο και σύντομα καθίσταται δεύτερη κατά την τάξη των Μονών του Αγίου Όρους. [...]