Περιβάλλον και ανάπτυξη της υπαίθρου

Η υπόθεση της προστασίας του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος απασχολεί, εδώ και τρεις περίπου δεκαετίες, τόσο την επιστημονική έρευνα όσο και τις εφαρμοσμένες πολιτικές σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι αγροτικές δραστηριότητες, με την παραδοσιακή έννοια, αλλά και γενικά οι νέες δραστηριότητες που σήμερα λαμβάνουν χώρα στην ύπαιθρο, με στόχο μια βιώσιμη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη του αγροτικού χώρου, είναι οργανικά και αναπόσπαστα συνδεδεμένες με την περιβαλλοντική φροντίδα.
Ο συγκεκριμένος συλλογικός τόμος αποσκοπεί να συμβάλλει στη σύγχρονη επιστημονική διερεύνηση των περιβαλλοντικών ζητημάτων που αφορούν τη γεωργική δραστηριότητα και την ύπαιθρο χώρα, ιδιαίτερα ενόψει της «μετακίνησης» από το σταθερό πλαίσιο της ΚΑΠ στο νέο, αλλά ακόμα ατελές, πλαίσιο της ολοκληρωμένης προσέγγισης για την ανάπτυξη της υπαίθρου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το συλλογικό αυτό έργο αποτελείται από τρεις ενότητες και περιέχει 15 άρθρα-κεφάλαια. Εξετάζει αναλυτικά μια σειρά από περιβαλλοντικά ζητήματα που βρίσκονται σήμερα στην ημερήσια διάταξη της συζήτησης για το μέλλον της γεωργίας και του αγροτικού χώρου σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Το πρώτο ζήτημα που εξετάζεται είναι η προστασία των εδαφικών πόρων. Οπως αναφέρεται στο βιβλίο, οι λόγοι που συντελούν στην υποβάθμιση των εδαφικών πόρων έχουν πρωτίστως ανθρωπογενή προέλευση. Οι μεταβολές στις χρήσεις γης βρίσκονται στον πυρήνα της προβληματικής για την υποβάθμιση του εδάφους. Για τον λόγο αυτόν, η αντιμετώπισή τους δεν είναι ένα καθαρά τεχνικό πρόβλημα. Για παράδειγμα, η δόμηση στην απροστάτευτη γεωργική γη είναι αποτέλεσμα έλλειψης θεσμοθέτησης των χρήσεων γης και άρα πολιτικής βούλησης.



Οι υδατικοί πόροι



Ενα άλλο μεγάλο ζήτημα που μελετάται στον συλλογικό αυτόν τόμο αφορά τη διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων, το οποίο σήμερα τείνει να αναδειχθεί σε μείζον περιβαλλοντικό και πολιτικό πρόβλημα. Ειδικά στη Μεσόγειο η κατάσταση των υδατικών πόρων παρουσιάζει σημαντικές διαταραχές που οφείλονται στην εξάντληση των επιφανειακών και υπόγειων αποθεμάτων, καθώς και στην υποβάθμιση της ποιότητάς τους. Στην Ελλάδα η διαφοροποίηση στις κλιματικές και γεωγραφικές συνθήκες καθώς και στις πληθυσμιακές κατανομές στον χώρο δεν επιτρέπουν πλήρη εκμετάλλευση των υδατικών πόρων. Παρατηρούνται έτσι ελλείψεις σε πολλές περιοχές στη διάθεση νερού για όλες τις βασικές χρήσεις. Συνεπώς, η διαχείριση του πόρου αυτού, όπως αναφέρεται στο βιβλίο, θα πρέπει να συνδυαστεί οργανικά με την προστασία του, με στόχο την ορθολογικότερη χρήση του.

Στις ημέρες μας, η ποιότητα των αγροτικών προϊόντων είναι βασικό ζητούμενο για την υγεία και την ποιότητα ζωής. H ανάπτυξη των βιολογικών καλλιεργειών πρέπει να εκληφθεί και ως κίνηση προς μια άλλου τύπου παραγωγική διαδικασία στο πλαίσιο ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης της υπαίθρου. Οπως επισημαίνεται στον τόμο αυτόν, ο συνδυασμός της βιολογικής γεωργίας με την ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στη διαφοροποίηση της οικονομίας της υπαίθρου, στη βελτίωση των εισοδημάτων και στη διατήρηση του περιβάλλοντος. Στη χώρα μας η βιολογική γεωργία αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα, που μπορούν να ξεπεραστούν με την ανάπτυξη τεχνογνωσίας εκ μέρους των αγροτών, ενός αποτελεσματικού συστήματος ελέγχου και πιστοποίησης, σύγχρονων συστημάτων μεταποίησης και εμπορίας αλλά και ενημέρωσης του καταναλωτή.



Τα απόβλητα



Ενα άλλο σημαντικό περιβαλλοντικό ζήτημα που θίγεται στο βιβλίο είναι αυτό της διαχείρισης των αποβλήτων. Ειδικότερα στην Ελλάδα, με τις 3.500 και πλέον τοποθεσίες ανεξέλεγκτης απόθεσης απορριμμάτων και τα εκατοντάδες ελαιοτριβεία και χοιροστάσια, η αδυναμία αντιμετώπισης του προβλήματος έχει επηρεάσει και άλλους τομείς της οικονομίας, όπως ο τουρισμός. Ως εκ τούτου, υπάρχει επείγουσα ανάγκη για μια συντονισμένη δράση για την αντιμετώπιση των αποβλήτων που προέρχονται κυρίως από την εντατικοποίηση των γεωργικών και των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων.

Τα αδιέξοδα της πολιτικής στήριξης τιμών και εισοδημάτων στη γεωργία, αλλά και η τάση απελευθέρωσης των αγορών έχουν οδηγήσει στη σταδιακή μετατόπιση της αναπτυξιακής πολιτικής για την ύπαιθρο χώρα, προς ενέργειες διαρθρωτικής φύσεως που προωθούν την πολυλειτουργική γεωργία και την ανάπτυξη της υπαίθρου. Οπως αναφέρεται στα κεφάλαια του βιβλίου, η ακριβής αποτίμηση των περιβαλλοντικών αγαθών και η ορθή διαχείριση του περιβάλλοντος αποτελούν κρίσιμα στοιχεία αυτής της πολιτικής. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή είναι εξαιρετικά δύσκολη αφού η κοινωνική αποτίμηση της αξίας δημόσιων αγαθών (π.χ. βιοποικιλότητα, τοπίο) επηρεάζεται από διαφορετικές φυσικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Παράλληλα, η εκτίμηση των παραγόντων που καθορίζουν την προσφορά των δημόσιων αγαθών της υπαίθρου κάθε άλλο παρά εύκολη είναι, αφού προϋποθέτει «consensus» για την έννοια της ζημιάς και του οφέλους κάθε δραστηριότητας που επηρεάζει το περιβάλλον. Οι δυσκολίες εκτίμησης των παραγόντων αυτών και οι αποτυχίες της αγοράς έχουν συντελέσει σε ανεπάρκειες σε επίπεδο υλοποίησης πολιτικών διαχείρισης των περιβαλλοντικών πόρων της υπαίθρου και πολλές φορές έχουν θέσει σε αμφιβολία την αναγκαιότητα της δημόσιας παρέμβασης.



Πολιτικές προστασίας



Στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου εξετάζεται το ζήτημα της αλληλεξάρτησης των πολιτικών προστασίας του περιβάλλοντος με τις αντίστοιχες πολιτικές οικονομικής ανάπτυξης της υπαίθρου. Υποστηρίζεται ότι, ενώ έχει πλέον ξεπεραστεί η άποψη ότι το περιβάλλον συνιστά περιοριστικό παράγοντα της αναπτυξιακής προσπάθειας, υπάρχουν αρκετά ζητήματα που απαιτούν σοβαρή μελέτη. Τέλος, ορθά επισημαίνεται ότι ο στόχος της επίτευξης συνέργειας μεταξύ περιβαλλοντικών και αναπτυξιακών πολιτικών για την ύπαιθρο είναι επίκαιρος αλλά και επίπονος, αφού απαιτεί τόσο την ύπαρξη πολιτικής βούλησης όσο και την εξειδίκευση και αποτελεσματική λειτουργία σύγχρονων θεσμικών και οργανωτικών σχημάτων, ικανών να ανταποκριθούν στην ανάγκη δημιουργίας μιας αρμονικής ισορροπίας μεταξύ περιβάλλοντος και οικονομικής δραστηριότητας.

Το συλλογικό αυτό βιβλίο αποτελεί σημαντική συνεισφορά στη δημόσια συζήτηση για τη βιώσιμη ανάπτυξη της υπαίθρου γιατί καλύπτει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία προσεγγίζοντας διεπιστημονικά κρίσιμα περιβαλλοντικά προβλήματα που σχετίζονται με τη γεωργία και την ύπαιθρο. Θα πρέπει συνεπώς να διαβαστεί τόσο από τους υπευθύνους και τους ειδικούς όσο και από το ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται για την ποιότητα της ζωής στη σημερινή Ελλάδα.



Ναπολέων Μαραβέγιας (καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-11-2003