Πολιτισμός και αγορά

Σήμερα διακυβεύεται η ύπαρξη μιας πολιτισμικής (επιστημονικής, καλλιτεχνικής, νομικής, λογοτεχνικής) παραγωγής η οποία δε θα είναι αποκλειστικά προσηλωμένη στην εμπορικότητα και δε θα υποτάσσεται στις ετυμηγορίες εκείνων που έχουν την κυριαρχία της μαζικής μεσο-ενημερωτικής παραγωγής.

Όλοι όσοι, σε όλες τις χώρες, τάσσονται υπέρ της διεθνούς παράδοσης του πολιτισμικού διεθνισμού οφείλουν να κινητοποιηθούν για να υπερασπίσουν την αυτονομία της πολιτισμικής παραγωγής. Τα εμπόδια για μια τέτοια κινητοποίηση είναι πολλά. Πώς μπορούν να ξεπεραστούν; (Ποιες μορφές δράσης θα πρέπει να εφευρεθούν;)

Τα ερωτήματα αυτά, που αντλήθηκαν από τον προβληματισμό του Pierre Bourdieu σχετικά με τη διεθνή κατάσταση του χώρου παραγωγής συμβολικών αγαθών, αποτέλεσαν τη βάση της συζήτησης του στρογγυλού τραπεζιού με τίτλο "Ο πολιτισμός σε κίνδυνο" που οργάνωσε ο Όμιλος "Λόγοι Δράσης" στην Αθήνα το 2001 με ομιλητές τον Pierre Bourdieu και γνωστούς Έλληνες καλλιτέχνες, συγγραφείς και επιστήμονες, και τα πρακτικά της οποίας παρουσιάζονται στο πρώτο μέρος του παρόντος βιβλίου.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αποτελείται από μια σειρά κειμένων τα οποία αποτελούν ένα είδος ντοκουμέντου για τη συλλογική προσπάθεια που καταβλήθηκε, υπό τη διεύθυνση του Pierre Bourdieu, προκειμένου να συλληφθούν in natu nascendi όλοι εκείνοι οι μετασχηματισμοί που έπληξαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμικό χώρο, των οποίων τις επιδράσεις και τα αποτελέσματα έχουμε αρχίσει να βιώνουμε επώδυνα σήμερα.

Το βιβλίο αποσκοπεί στο να συνεισφέρει στη διερεύνηση των αναγκαίων όρων για την υλοποίηση ενός ρεαλιστικού διεθνισμού, αναγκαία προϋπόθεση για μια συλλογική εργασία αντίστασης στη βίαιη επιβολή μιας πολιτικοοικονομικής κυριαρχίας νεοφιλελεύθερης προοπτικής, η οποία οδηγεί στη συντηρητική αναδίπλωση της ευρωπαϊκής κουλτούρας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο άκουσμα του όρου «αυτονομία» οι μαρξιστές παλιότερα ερωτούσαν αυτόματα: Αυτονομία, ναι, αλλά για ποιον; Πράγματι, ερώτημα νομιμοποιημένο, θα μπορούσε κανείς ακόμα και να πλειοδοτήσει, αφού πίσω από μια τέτοια διεκδίκηση, ιδιαίτερα φαντασμαγορική αν αφορά το χώρο του πολιτισμού, μπορεί κάλλιστα να καλύπτεται μία θέληση για κυριαρχία προτύπων και πρακτικών που πρέπει να φαντάζουν ανεξάρτητα από την εξουσία. Αλλωστε, δεν είναι ο ίδιος ο κυρίαρχος λόγος ο οποίος θεωρεί τον «πολιτισμό» μία διαδικασία εκτός πολιτικής, κείμενο πέραν των αντιπαραθέσεων; Εσχάτως, η τρέχουσα απολιτική νεογλώσσα δεν μας εισήγαγε στην ουτοπική ήπειρο του «πολιτικού πολιτισμού»;

Για ποια αυτονομία λοιπόν μπορεί να γίνεται λόγος, και μάλιστα αυτήν εδώ τη στιγμή, κατά την οποία οι αναγκαίες αντιστάσεις στην ομοιομορφία που προωθεί η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση οφείλουν να επιζητούν κάθε είδους βοήθεια προ του κοινού εχθρού, σε κάθε περίπτωση, τη βοήθεια του εθνικού κράτους; Η απάντηση που δίνει επ' αυτού ο Πιέρ Μπουρντιέ είναι περισσότερο από σαφής. Αν πρέπει να συντηρηθεί η ποικιλομορφία των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, οι οποίες απειλούνται σοβαρά από την πολιτισμική ομογενοποίηση της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, η άκριτη προσφυγή στο εθνικό κράτος μπορεί κι αυτή, με τη σειρά της, να υπονομεύσει την ίδια την αξία της πολιτισμικής παραγωγής, αλλοιώνοντας τα «προϊόντα» της και υποθηκεύοντας την αυτονομία των δημιουργών της.

Αλλά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η ιστορία της τέχνης εν γένει, επισημαίνει ο Π. Μπουρντιέ, είναι «η ιστορία μιας προοδευτικής κατάκτησης της ανεξαρτησίας της». Η κατάκτηση αυτή είχε ταυτόχρονα τρεις εχθρούς: την εξουσία του κράτους, αυτήν της θρησκείας και, τέλος, την παντοδυναμία του χρήματος. Η χειραφέτησή της, συνεπώς, πέρασε μέσα από την αποκρατικοποίησή της, την αποθρησκειοποίησή της, την αποεμπορευματοποίησή της. Σήμερα, η πρωταρχική απειλή θα λέγαμε ότι προέρχεται από τη νέα εμπορευματοποίησή της: εξαγορά ανεξάρτητων εκδοτικών οίκων, κατασκευή μιας παγκόσμιας ευκολομετάφραστης, καθ' ότι εύπεπτης, λογοτεχνίας, ασφυκτικός έλεγχος σε ό,τι αφορά το πεδίο της διανομής των καλλιτεχνικών αγαθών. Οι απειλές αυτές, συνοδευόμενες και από έναν αντίστοιχο τρόπο ζωής, υπονομεύουν θανάσιμα την πραγματική πολιτισμική παραγωγή. Η αντίσταση ωστόσο των καλλιτεχνών, των συγγραφέων κ.λπ., δεν περνά μέσα από παραδοσιακές μορφές στράτευσης «για να φτάσουν στο λαό», αλλά μέσα από εκείνη την εντελώς συγκαιρινή στράτευση που θα τους υποδεικνύει πώς «να σώσουν το τομάρι τους, για να υπερασπίσουν την αυτονομία τους, να υπερασπίσουν τους όρους της ίδιας της καλλιτεχνικής ύπαρξής τους».

Ενας συνεταιρισμός των φορέων της καλλιτεχνικής δημιουργίας θα ήταν, μέσα σε τέτοιες συνθήκες, ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος αντίστασης. Στο άκουσμα και μόνο του όρου αυτού, συνεταιρισμός, από μία ομοιοεπαγγελματική ομάδα δημιουργών, αυτομάτως θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι η πρόταση αυτή συνέχεται από μία θέληση κορπορατίστικης αντιμετώπισης αιτημάτων, τα οποία όμως οφείλουν να υπερβαίνουν συνδικαλιστικές στάσεις συναλλαγής. Κι όμως, αν υπάρχουν ορισμένες περιστάσεις που νομιμοποιούν μια τέτοια βαθιά πολιτική συμπεριφορά, η τωρινή είναι μία από αυτές. Εξαρτάται, ωστόσο, από το περιεχόμενο που προσλαμβάνει αυτή η αναγκαία και ουσιαστική συνεργασία. Για ποιο λόγο συνάπτεται; Για να διεκδικήσει άναρχα και πελατειακά κρατικές επιχορηγήσεις ή, αντίθετα, για να θέσουν όλοι μαζί προς το κράτος τα ουσιώδη κριτήρια της παρέμβασής του, της αρωγής του προς τους φορείς της πολιτισμικής παραγωγής, διασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την αυτονομία τους από την παγκοσμιοποιημένη αγορά, αλλά και από το ίδιο το κράτος; Την ίδια όμως αυτή στιγμή, θα υπογραμμίσει ο Π. Μπουρντιέ, «δεν αρκεί να παρέχονται προϊόντα, πρέπει να παρέχεται και η ανάγκη των προϊόντων, να παράγεται και η ανάγκη των προϊόντων». Ποιος θα παραγάγει την ανάγκη αυτή; Μα ποιος άλλος από τον εκπαιδευτικό μηχανισμό; Είναι εκείνος ο μηχανισμός ο οποίος θα μπορούσε να εγείρει και να αναπτύξει στο νεανικό του ακροατήριο το αίτημα της τέχνης.

Αν η πρόσβαση στην τέχνη «παρέχεται σε ορισμένους και όχι σε κάποιους άλλους», αυτό οφείλεται σε «συγκεκριμένες κοινωνικές μεταβλητές», θα παρατηρήσει ο κορυφαίος κοινωνιολόγος. Οι ίδιοι οι πολιτισμικοί παραγωγοί είναι κοινωνικό προϊόν -γεννήθηκαν μέσα σε καλλιεργημένες οικογένειες, όχι από τον μηρό του Δία...- δεν μπορούν να αναλάβουν το έργο της παραγωγής της ανάγκης των πολιτισμικών αγαθών. Η δραστηριότητά τους, πέραν από αυτή καθεαυτήν την πολιτισμική πράξη που τους προσιδιάζει, είναι να διερευνήσουν εκείνους τους τρόπους, ώστε να θέτουν διαρκώς τους όρους μιας νέας πολιτισμικής συνθήκης: της καθολίκευσης των όρων πρόσβασης στο καθολικό. Αυτός ο εκδημοκρατισμός των όρων πρόσβασης στην καθολικότητα, που εναντιώνεται στον αγοραίο εκδημοκρατισμό, έχει ως ιδρυτική αρχή την ανεξαρτησία των παραγωγών πολιτισμού από κάθε οικονομική και πολιτική εξουσία, από κάθε ιδιαιτεροκεντρισμό (εθνικό, θρησκευτικό κ.λπ.), από κάθε προνομιακή σχέση με δομές οι οποίες θέλουν να σφετεριστούν τα προϊόντα τους. Η αποεμπορευματοποίηση, θα μπορούσαμε να πούμε, είναι η άλλη όψη της αποκρατικοποίησης της τέχνης σε όλες της τις διαστάσεις, έστω κι αν αυτή πρέπει με ιδιαίτερη προσοχή να διαπραγματευτεί πολιτικά με... το κράτος, πέρα από εθνοκεντρικά και πελατειακά κριτήρια, για τη δημιουργία του πλαισίου που θα πραγματώνει ένα μεγάλο μέρος από την αυτονομία της.

Στην πραγματικότητα, ο Πιέρ Μπουρντιέ προτείνει στους παραγωγούς του καλλιτεχνικού έργου, όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί στον πρόλογό του ο καθηγητής Κοινωνιολογίας Νίκος Παναγιωτόπουλος, τη συγκρότηση ενός νέου, απαραίτητου διανοητικού διεθνισμού, μιας νέας ορθολογικής οικουμενικότητας, ενάντια στην οικουμενικότητα της παγκοσμιοποίησης, φτιαγμένης από τα κάτω, η οποία να «μπορεί να υπερβεί το διάζευγμα του πατριωτισμού και της οικουμενικής λογικής καθώς θα προσφέρει τον τρόπο και τα μέσα προκειμένου οι διάφορες επιμέρους παραδόσεις να ενσωματωθούν στον κριτικό λόγο, στην κριτική σκέψη». Πρόκειται για μία επιχείρηση πολιτισμικής ανασυγκρότησης στην οποία καλούνται να συμβάλλουν αποφασιστικά οι παραγωγοί πολιτισμικού έργου, οι οποίοι, με όπλο έναν έλλογο ουτοπισμό, οφείλουν να αντιπαρατεθούν αποτελεσματικά και σε διεθνικό επίπεδο στον απομαγευμένο κυνισμό της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Στον παρόντα τόμο, τον οποίο επιμελήθηκε ο Ν. Παναγιωτόπουλος, ο αναγνώστης θα βρει μία σειρά (επτά τον αριθμό) κειμένων, ομιλιών του Πιέρ Μπουρντιέ για τη σημερινή κατάσταση στο χώρο του πολιτισμού, που απηχούν έναν ευρύ προβληματισμό του και αφετηριάζονται από την ευρωπαϊκή εμπειρία καθώς και τη ζωτική ανάγκη αντίστασης. Εδώ θα βρει και τα πρακτικά της συνάντησης που διοργάνωσε ο Ομιλος «Λόγοι Δράσης», την άνοιξη του 2001 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, με τίτλο «Ο Πολιτισμός σε κίνδυνο», συνάντηση στην οποία συμετείχαν, μεταξύ άλλων, με παρεμβάσεις τους οι ζωγράφοι Δ. Κοκκινίδης και Α. Βερούκας, ο συγγραφέας Θ. Βαλτινός, ο συνθέτης Γ. Κουρουπός, ο σκηνοθέτης Β. Παπαβασιλείου, ο διευθυντής του ΕΚΕΒΙ Χρ. Λάζος, η διευθύντρια του ΕΚΚΕ Ελ. Παναγιωτάτου. Ο τόμος συμπληρώνεται από μία σειρά κειμένων (είκοσι τέσσερα τον αριθμό), γραμμένων από Ευρωπαίους στοχαστές, ερευνητές, συγγραφείς, κριτικούς λογοτεχνίας, μεταφραστές, όλα πρωτοδημοσιευμένα στη διεθνή επιθεώρηση βιβλίου «Liber», και τα περισσότερα από αυτά δημοσιευμένα στην ελληνική γλώσσα για πρώτη φορά στην ελληνική επιθεώρηση «Σύγχρονα Θέματα», με την οποία συνεργαζόταν η «Liber».



ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/04/2004