Σμύρνη Η μητρόπολη του μικρασιατικού Ελληνισμού

Παραδίδουμε το έργο αυτό στο ελληνικό κοινό με την ελπίδα, ότι έχουμε επιτύχει τους στόχους, που θέσαμε, όταν αποφασίσαμε την έκδοσή του. Ότι δημιουργήσαμε, δηλαδή, ένα υψηλής καλλιτεχνικής στάθμης βιβλίο, για να τιμήσουμε την ελληνική Σμύρνη και τους μικρασιάτες Έλληνες, αλλά και για να παραθέσουμε απτές αποδείξεις των αγαθών και των επιτευγμάτων, που προκύπτουν από την ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών εθνικοθρησκευτικών κοινοτήτων.







Μνήμες από την πρόσφατη ιστορία ζωντανεύει και το λεύκωμα ΣΜΥΡΝΗ, Η Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού (εκδ. «Εφεσος»). Διπλή η πρωτοτυπία του πολυτελούς αυτού τόμου. Πρώτον, ανασυνθέτει τη ζωή στη μικρασιατική πόλη κυρίως μέσα από μια πυκνή συλλογή επιστολικών δελταρίων (ενδιαφέρουσες και οι φωτογραφίες από τη σύγχρονη πόλη, δεν αναφέρεται όμως όνομα φωτογράφου), που καταφέρνουν, στην άψογη ομολογουμένως εκτύπωσή τους, να μεταδίδουν κάτι από το χρώμα και την ατμόσφαιρα της εποχής και του τόπου. Δεύτερον, τα κείμενα του τόμου επιμελήθηκαν επιστήμονες του χαλκέντερου Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Β. Καρδάσης, Γ. Γιαννακόπουλος, Στ. Ανεστίδης, Β. Κοντογιάννη) σε συνεργασία με άλλους ικανούς ιστορικούς (Ρ. Αργυροπούλου, Αιμ. Θεμοπούλου, Basma Zerouali, El in Macar). Το αποτέλεσμα είναι πειστικότατο, δεδομένου ότι ο τόμος δεν περιορίζει το αναγνωστικό ενδιαφέρον στον εύκολο ρομαντισμό της «χαμένης πατρίδας»: η πολυπολιτισμική φυσιογνωμία της πόλης, η ελληνική κοινότητα που οι απαρχές της μπορούν να αναζητηθούν ήδη στις αρχές του 18ου αιώνα, το ενδιαφέρον θέμα του εξαστισμού της πόλης, η έμφαση στην εκδοτική δραστηριότητα, τη μουσική παιδεία κ.λπ. καθιστούν αυτό το κομψό λεύκωμα, που εκδίδεται στην επέτειο των ογδόντα χρόνων από την Καταστροφή, πολλαπλώς ευχάριστο ανάγνωσμα. (Συνοδεύεται και από CD με χαρακτηριστικά μικρασιατικά ακούσματα.)

ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Όταν το 1806 ο Σατομπριάν αποβιβάζεται στη Σμύρνη, σταθμό του μεγάλου ταξιδιού του στην Ανατολή που είχε ως απώτερο στόχο την επίσκεψη στα Ιεροσόλυμα, θα μείνει έκπληκτος από την αναπάντεχα πολιτισμένη εικόνα που θα αντικρίσει. Εκείνο το οποίο αμέσως τον εντυπωσιάζει είναι ο μεγάλος αριθμός των ευρωπαϊκών καπέλων που βλέπει στον δρόμο σε αντίθεση με τα φέσια και πολύ γρήγορα θα διαπιστώσει ότι αυτό δεν είναι μόνον η επιφάνεια. Η Σμύρνη παρέχει στον επισκέπτη όλες τις ανέσεις μιας ευρωπαϊκής πόλης, θα παραδεχθεί με ενθουσιασμό, καθώς διαπιστώνει ότι η διαμονή του εκεί τον έκανε και πάλι πολιτισμένο άνθρωπο. Η Σμύρνη με την αρχαία ιστορία, παρά την τουρκική κατοχή της, ήδη από τη διάλυση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, έχει εξελιχθεί κατά τον 17ο αιώνα, μαζί με τη Μασσαλία και το Λιβόρνο, σε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου. Κάτι που οφείλει, όπως σημειώνει ο Φερνάν Μπροντέλ, στη θέση της ως απόληξη των δρόμων του χερσαίου εμπορίου της Δυτικής Ασίας από το Χαλέπι προς τη μικρασιατική ακτή.

Σμύρνη, η μητρόπολη του μικρασιατικού Ελληνισμού λοιπόν, ή Σμύρνη η κοσμοπολίτισσα; Προφανώς και τα δύο, χωρίς το ένα να αντιστρατεύεται το άλλο, αν και το πολυτελές ­ σε κασετίνα, με δίγλωσσα κείμενα στα ελληνικά και στα αγγλικά και με τη συνοδεία CD μικρασιατικών ακουσμάτων από τον συνθέτη Χρίστο Τσιαμούλη ­ λεύκωμα των εκδόσεων «Έφεσος» προτίμησε τον πρώτο χαρακτηρισμό. Είναι φυσικό. Πρόκειται για μια αφιερωματική έκδοση, που έγινε σε συνεργασία με το Πολιτιστικό Ιδρυμα της Τράπεζας Κύπρου για τη συμπλήρωση ογδόντα ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ένας φόρος τιμής για όσους χάθηκαν ή ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους, που τώρα, τόσα χρόνια μετά τα τραγικά εκείνα γεγονότα, μπορεί να αποδίδεται και μέσα από καρτ ποστάλ. Αυτές που δείχνουν τις ευτυχισμένες ημέρες, την ομορφιά και τον πλούτο της πόλης, την ευμάρεια των κατοίκων της, το πολιτισμένο πρόσωπο της ακραίας προς ανατολάς ευρωπαϊκής μητρόπολης και όχι μόνον εκείνες τις φωτογραφίες που θυμίζουν τις εικόνες της καταστροφής και της προσφυγιάς, που οι μνήμες και τα αφιερώματα πρώτες ανασύρουν.

Η πολυχρωμία και η ωραιοποίηση της εικόνας μέσω των καρτ ποστάλ ­επιλέχθηκαν από το αρχείο του κ. Σπύρου Μανουσάκη­, προσόν αλλά και αδύνατο σημείο, όποτε πρόκειται για την αντικειμενικότητα της Ιστορίας, ανατρέπεται πάντως στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, όταν η τραγωδία είναι πια γεγονός. Ενδιαφέρον έχει όμως και το τελευταίο μέρος με την απόδοση της εικόνας της Σμύρνης σήμερα. Μιας πόλης που, παρ' ότι εξακολουθεί να είναι η πλέον ευρωπαϊκή της Τουρκίας, σε τίποτε το άχρωμο πρόσωπό της δεν θυμίζει το κοσμοπολίτικο παρελθόν για το οποίο έγινε γνωστή στα νεότερα χρόνια.

Η εκπαίδευση, η μουσική, το θέατρο, η εκδοτική παραγωγή είναι οι αποδείξεις αυτού του πολιτισμού της Σμύρνης, στις οποίες το βιβλίο στέκεται με ιδιαίτερη προσοχή. Τα μαθήματα των σχολείων, τα προγράμματα των θεάτρων και της όπερας, οι μεταφράσεις κλασικών έργων, οι εφημερίδες και τα περιοδικά ­ δύο μικρά τυπογραφεία λειτουργούσαν στη Σμύρνη ήδη πριν από την Επανάσταση του 1821, ενώ το 1830 αρχίζει τη λειτουργία του και το τυπογραφείο της Ευαγγελικής Σχολής ­ μιλούν για μια γόνιμη εκδοτική δραστηριότητα, που αποτέλεσε και σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης της ελληνικής εθνικής συνείδησης.

Πέραν των ιστορικών όμως στοιχείων, που αναπτύσσονται στο λεύκωμα από κείμενα ειδικών με επικεφαλής τον καθηγητή κ. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, το πλέον γοητευτικό χαρακτηριστικό του φαίνεται να είναι τα πρόσωπα που από μόνα τους μας φέρνουν κοντύτερα την Ιστορία. Οι καθηγητές και οι μαθητές της περίφημης Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης και άλλων ιδιωτικών σχολείων, ανώνυμοι περιπατητές στην προκυμαία της αλλά και επώνυμοι κάτοικοί της. Και στη συνέχεια, όταν αρχίζει η μεγάλη περιπέτεια της εκστρατείας στη Μικρά Ασία, τα πρόσωπα των ελλήνων στρατιωτών που φωτογραφίζονται περήφανα με φόντο τα μνημεία της πόλης και, τέλος, πρόσωπα που βυθίζονται στην απόγνωση όταν έρχεται η καταστροφή.

Είναι η τραγική κατάληξη μιας ανθούσας πολιτείας, όπου όχι μόνον η οικονομία, τα γράμματα και οι τέχνες γνώρισαν μεγάλη άνθηση αλλά και ο λεγόμενος ήσσων πολιτισμός, που κάνει τη ζωή ωραιότερη. Όπως σημειώνει ο ιστορικός κ. Σταύρος Ανεστίδης, στοιχεία της κοινωνικής περιωπής και του κοσμοπολιτισμού της ελληνικής κοινότητας μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς στο εργαστήρι ζαχαροπλαστικής που διαφήμιζε τις λεμοντρόφες (παραφθορά του lemon drops), στο μπακάλικο της οδού Αγίας Φωτεινής που διέθετε αστακούς, σαλμόν, σαλτζισότον (αλλαντικά), χρυσάς κομφέτας Παρισίων, μαρεσκίνο, ζύθους Αγγλίας και Βιέννης, ζινέβραν γνησίαν της Ολλανδίας και κρουστάκια Palmers. Όπως και στο κατάστημα επίπλων του Δ. Κουλαμπίδη που πουλούσε «καθήκλας και ταβουρέ Βιέννης, κλειδοκύμβαλα Στουτγάρδης, μαντολίνα Ιταλίας και εταζέρ χρυσάς». Γιατί η Ιστορία γράφεται και έτσι.

ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-11-2001