Τα μεγάλα ρεπορτάζ Ι

Επιλογή: John Carey


Πρόλογος: Γραμματικάκης, Γιώργος

Πώς ένιωσε κάποιος που βρέθηκε παγιδευμένος στη λάβα που κατέστρεψε την Πομπηία; Κάποιος που δείπνησε με τον Ούννο Αττίλα; Κάποιος που είδε την παράσταση ενός θεατρίνου γάιδαρου στην αγορά του Καϊρου το 1516, τα κλεμμένα Ελγίνεια σε μια υγρή αποθήκη του Λονδίνου το καλοκαίρι του 1808 και τον «Τιτανικό» να χάνεται στα κύματα;
Το μπεστ σέλερ του John Carey συγκεντρώνει τις διηγήσεις των αυτοπτών μαρτύρων του από απομνημονεύμτα, ταξιδιωτικά βιβλία και εφημερίδες. Είναι η ιστορία χωρίς κανένα εξωραϊσμό.

Ένα μωσαϊκό από εκπληκτικές, αξέχαστες εικόνες... έχει δημιουργήσει κάτι πολυτιμότερο από μια καταγραφή της ιστορίας. Έχει δώσει ένα παρελθόν χειροπιαστό, συχνά τρομακτικό.

Wall Street Journal

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ένας καινούργιος εκδοτικός οίκος, ο Νάρκισσος, ιδρύθηκε πρόσφατα, έχοντας στο πρόγραμμά του κάποια βιβλία που στο εξωτερικό έχουν κάνουν αίσθηση αλλά μέχρι στιγμής δεν είχαν βρει τον δρόμο τους προς το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Το πρώτο εξ αυτών είναι το πρωτότυπο ως προς τη σύλληψή του Τα μεγάλα ρεπορτάζ ­ Από την αρχαιότητα στον 20ό αιώνα (The Faber Book of Reportage) το οποίο επιμελήθηκε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Τζον Κάρεϊ, κριτικός λογοτεχνίας, μελετητής του Ντίκενς, του Θάκερεϊ, επιμελητής επιστημονικών και άλλων συγγραμμάτων των εκδόσεων Faber and Faber. Το βιβλίο περιέχει ρεπορτάζ από τα βάθη των αιώνων ως τη σημερινή εποχή, δηλαδή σε αυτό καταγράφονται αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων για σημαντικά ή λιγότερο σημαντικά γεγονότα, αρχίζοντας από τον Θουκυδίδη, ο οποίος μιλάει για τον λοιμό που έπληξε την Αθήνα το 430 π.Χ. και καταλήγει στον Τζέιμς Φέντον που τριγυρίζει στο μπουντουάρ του δικτάτορα Μάρκος των Φιλιππίνων μετά το πραξικόπημα στη Μανίλα. Ο παρόν Α' τόμος φτάνει ως το 1900, τον πόλεμο των Μπόερς στη Νότια Αφρική, ενώ ο αναμενόμενος δεύτερος τόμος θα περιέχει ρεπορτάζ και μαρτυρίες για σπουδαία γεγονότα του 20ού αιώνα.

Μετά τον λοιμό που περιγράφει ο Θουκυδίδης, την κάθοδο των Μυρίων (401 π.Χ.) που αφηγείται ο Ξενοφών και τον θάνατο του Σωκράτη (399 π.Χ.) που εξιστορεί ο Πλάτων ­ με βάση τις διηγήσεις άλλων αυτοπτών μαρτύρων ­, ο Κάρεϊ περνάει στον Ιούλιο Καίσαρα που μιλάει για την εισβολή του στη Βρετανία, τον Τάκιτο που αναφέρεται στην πυρκαϊά της Ρώμης, στον Μάρκο Πόλο που περιγράφει την αυλή του Κουμπλάι Χαν (1275 μ.Χ.). Στη συνέχεια, και ενώ ο αναγνώστης διατρέχει κείμενα από τα οποία κάποια ενδιαφέρουν αποκλειστικά τους Βρετανούς (ο έλληνας εκδότης με τις επιλογές του φρόντισε να απαλύνει τον αγγλοκεντρισμό του επιμελητή), διαβάζουμε γραπτά του Αμέρικο Βεσπούκι για την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, του Βαρθολομαίου ντε Λας Κάζας για τις ισπανικές αγριότητες στις Δυτικές Ινδίες, του Μπ. Ρ. Χέιντον για τα Ελγίνεια μάρμαρα, του Κάρολου Δαρβίνου για τα πουλιά στο Αρχιπέλαγος Γκαλάπαγκος, του Καρόλου Ντίκενς για μια εκτέλεση στη λαιμητόμο, του Γουσταύου Φλομπέρ για την επίσκεψή του σε ένα πορνείο στην Αίγυπτο, του Βίκτορα Ουγκό για την είσοδο των στρατευμάτων του Ναπολέοντα στο Παρίσι, του Αλέξανδρου Δουμά για μια μονομαχία στον Καύκασο, του Γουόλτ Γουίτμαν για τη δολοφονία του προέδρου Λίνκολν, του Μαρκ Τουέιν για την περιπετειώδη επίσκεψή του στην Ακρόπολη, του Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον για το ταξίδι ενός μετανάστη στην Αμερική, του Πολ Γκογκέν για τον γάμο του στην Ταϊτή.

Το βιβλίο Τα μεγάλα ρεπορτάζ εκτός από τις αφηγήσεις ιστορικών, στρατιωτικών, εξερευνητών, πολιτικών, επιστημόνων, καλλιτεχνών και δημοσιογράφων περιέχει πλείστα κείμενα συγγραφέων. Επομένως, αυτά έχουν μέγιστη λογοτεχνική αξία. Η ανθολόγησή τους στηρίζεται σε δύο βασικά κριτήρια: είναι γραμμένα από αυτόπτες μάρτυρες και αναφέρονται σε συγκεκριμένη ημερομηνία ­ όπου είναι δυνατόν τα κείμενα συνοδεύονται από την ημέρα, τον μήνα και τον χρόνο που έλαβε χώρα το γεγονός.

Σύμφωνα με γνωστό ορισμό, το καλό ρεπορτάζ, εκτός από το ότι πρέπει να είναι γραμμένο εν θερμώ, ώστε να αντικατοπτρίζει τη βιασύνη, την πίεση και την άγνοια του τι πρόκειται να συμβεί στη συνέχεια, απαιτείται να έχει τη δύναμη της γλώσσας που μας φέρνει αντιμέτωπους με το ζωντανό, το τρομαχτικό, το ασυνήθιστο ή το προκλητικό, αυτό που αφήνει τις εικόνες να εντυπώνονται στο μυαλό. Και όπως σημειώνει ο Γιώργος Γραμματικάκης στον πρόλογό του «στις σελίδες του ενεδρεύει το αναπάντεχο κι αλλού μια μοναδική τέχνη της αφηγήσεως. Υπάρχουν ρεπορτάζ με εμμονή στις λεπτομέρειες, ενώ δεν λείπει και η γοητεία της μυθοπλασίας». Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το ερώτημα του Τζον Κάρεϊ, το διατυπωμένο στην εισαγωγή του: το ρεπορτάζ συνιστά λογοτεχνία ή όχι; Ο ίδιος διαπιστώνει ότι πολλά ρεπορτάζ διαβάζονται επίσης και ως μυθιστορήματα. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, προσθέτει, το ρεπορτάζ κατάφερε να πάρει στη ζωή αρκετών ανθρώπων τη θέση της φανταστικής λογοτεχνίας, δεδομένου ότι αυτοί προτιμούν να διαβάζουν εφημερίδες με περιγραφές γεγονότων και όχι βιβλία. Σε κάθε περίπτωση, καταλήγει ο επιμελητής και ανθολόγος των Μεγάλων ρεπορτάζ, όλοι οι μεγάλοι ρεαλιστές μυθιστοριογράφοι του 19ου αιώνα, ο Μπαλζάκ, ο Ντίκενς, ο Τολστόι, ο Ζολά, άντλησαν τις τεχνικές του ρεπορτάζ και μάλιστα ενσωμάτωσαν στα έργα τους διηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων και άρθρα εφημερίδων για να τους προσδώσουν αυξημένο ρεαλισμό.

Αναφορικά με τα καθ' ημάς, μπορούμε να θυμηθούμε ότι σημαντικοί έλληνες συγγραφείς ­ λ.χ. ο Καζαντζάκης, ο Δημήτρης Χατζής, ο Καραγάτσης ­, χωρίς να είναι επαγγελματίες δημοσιογράφοι, μας άφησαν σπουδαίες σελίδες με απολαυστικά ρεπορτάζ. Περιμένοντας τον δεύτερο τόμο, θα σταθούμε στο υστερόγραφο του Τζον Κάρεϊ που γράφτηκε με αφορμή την ελληνική έκδοση του βιβλίου: το γραπτό ρεπορτάζ, μας διαβεβαιώνει, εξακολουθεί να αποτελεί ακμαίο είδος στις αρχές του 21ου αιώνα, συνυπάρχοντας με την τηλεόραση. Και θα επιβιώσει διότι τα γραπτά κείμενα καλύπτουν ανθρώπινες ανάγκες που «ξεπερνούν τις διαφορές των τάξεων, των φυλών, των εθνοτήτων και των ιστορικών περιόδων».



Φίλιππος Φιλίππου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-10-2001