Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα

Το ζήτημα της ταυτότητας έχει αναδειχθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες στο προσκήνιο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής των δυτικών κοινωνιών, ιδιαίτερα καθώς το φεμινιστικό κίνημα αμφισβητεί τη δυτική κοινοτοπία για το φύλο ως «φυσικό προορισμό» των ανθρώπων και έθεσε επί τάπητος το αίτημα για μια «πολιτική του προσωπικού». Στις εξελίξεις αυτές πρωτοστάτησαν και γνωστικοί κλάδοι όπως η κοινωνική ανθρωπολογία, με την έγκυρη πλέον επιστημονική διαπίστωση ότι το φύλο δεν αποτελεί αναλλοίωτο φυσικό δεδομένο, αλλά αντίθετα είναι πολιτισμική κατασκευή που ποικίλει από πολιτισμό σε πολιτισμό, και μαζί κοινωνική σχέση που μεταβάλλεται στο χρόνο.
Σε αυτό το θεωρητικό κλίμα ανήκει και ο συλλογικός τόμος «Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα», τον οποίο επιμελήθηκαν οι Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και Θεόδωρος Παραδέλλης. Ο τόμος περιλαμβάνει πρωτότυπες ανθρωπολογικές μελέτες διακεκριμένων Ελλήνων και ξένων πανεπιστημιακών: Jane Cowan, Loring Danforth, Jill Dubisch, Michael Herzfeld, Μαρίνα Ιωσηφίδου, Roger Just, Peter Loizos, Ιωάννα Μπεοπούλου, Ευθύμιος Παπαταξιάρχης, Lucy Rushton, Sofka Zinovieff. Οι συγγραφείς εξετάζουν την κοινωνική και πολιτισμική συγκρότηση της ταυτότητας και του κοινωνικού φύλου σε διαφορετικές περιοχές του ελληνικού χώρου. Ο χρόνος που μεσολάβησε από την πρώτη έκδοση του βιβλίου το 1992, με πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Αιγαίου, ώς την τωρινή δεύτερη έκδοσή του στη σειρά «Ανθρωπολογία» της Αλεξάνδρειας, επιτρέπει να κατανοηθούν και να αποτιμηθούν καλύτερα οι καινοτομίες που εισηγούνται οι συγγραφείς του, γνωστοί πλέον και από άλλες δημοσιεύσεις τους.
Η πρώτη καινοτομία είναι ότι ο νεοελληνικός πολιτισμός εξετάζεται μέσα από το πρίσμα του κοινωνικού φύλου. Αξιοποιώντας τη συνάντηση σύγχρονης κοινωνικής θεωρίας και φεμινισμού, το φύλο εννοείται εδώ, όχι ως φυσικός προορισμός, αλλά ως πολιτισμικό σύμβολο και κοινωνική σχέση. Ρίχνεται έτσι νέο φως στις πολλαπλές ταυτότητες και σχέσεις ανδρών και γυναικών και στις πολιτισμικές σημασίες της θηλυκότητας και του ανδρισμού, όπως εμφανίζονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.
Η δεύτερη καινοτομία είναι ότι ο νεοελληνικός πολιτισμός προσεγγίζεται από μια «ανθρωπολογία του επιμέρους», μέσα δηλαδή από τολμηρές εθνογραφικές καταδύσεις σε επιμέρους όψεις της καθημερινής ζωής, σε ιδιαίτερα πεδία και θέματα (όπως η συγγένεια, η θρησκεία, η τελετουργία, το σώμα, η μητρότητα, το σπίτι, το καφενείο, το μοναστήρι, το καμάκι, η συντεκνία), που αναδεικνύουν τη σύγχρονη Ελλάδα, όχι ως στατικό «όλον», αλλά ως έναν δυναμικό, ετερογενή και πολυσχιδή κόσμο.
Κρίσεις για την α' έκδοση του Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα
... Πέρα από το αναμφισβήτητο ενδιαφέρον των μελετών, το βιβλίο είναι για την ελληνική βιβλιογραφία συμβολή στη θεμελίωση του επιστημονικού κλάδου της ανθρωπολογίας στην πιο σύγχρονη εκδοχή του.
Αννα Φραγκουδάκη, Δίνη
...το Ταυτότητες και Φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα, όχι μόνο, μας δείχνει με ζωντανό και άμεσο τρόπο τι γίνεται στο χώρο της ανθρωπολογίας στον τόπο μας· αλλά με το μακροσκελές και άκρως εμπεριστατωμένο εισαγωγικο κεφάλαιο του Ε. Παπαταξιάρχη έχουμε μια συνθετική εικόνα του πώς αυτό που γίνεται στον ελληνικό ερευνητικό χώρο συνδέεται με ευρύτερες τάσεις στο επίπεδο της γενικής και θεωρητικής ανθρωπολογίας.
Νίκος Μουζέλης, Το Βήμα (Νέες εποχές)
...για πρώτη φορά (1992) στην ελληνική ανθρωπολογία "εκτίθεται", τόσο επίσημα και συστηματικά, μια φωνή που μιλάει στην ελληνική γλώσσα, προκειμένου να απορρίψει τα ποικίλα -επιστημονικά και μη- στερεότυπα για την Ελλάδα και τους Έλληνες, να προκαλέσει και να προσκαλέσει ανθρωπολόγους και μη, σε συζητήσεις για την ελληνική κοινωνία. Επίσης, η έμφαση που δίνεται στην κονστρουκτιβιστική θεώρηση και , επομένως, την πληραλιστική -"αποφυσικοποιημένη"- αντίληψη για τον ελληνικό πολιτισμό, όχι μόνο συμβάλλει στην προσδωκόμενη (ανα)θεωρητική τομή σε παλαιότερα θέματα και θέσεις της ελληνικής εθνογραφίας, αλλά και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια πιο ριζική, στο μέλλον, αποκοπή της "νέας" από την "παλιά" εθνογραφία...
Ελένη Παπαγαρουφάλη, Σύγχρονα Θέματα