Θεσσαλονίκη 1913 και 1918

Το πιο παλιό έγχρωμο φωτογραφικό αρχείο με θέμα την Ελλάδα βρίσκεται στο Μουσείο Albert-Kahn στη Βουλώνη και είχε συγκεντρωθεί για τη Θεσσαλονίκη κατά τα έτη 1913 και 1918 υπό την διεύθυνση και παρουσία του πολύ σημαντικού γεωγράφου Jean Brunhes. Στη δίγλωσση αυτή έκδοση (ελληνική και γαλλική) παρουσιάζονται οι πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, σκηνές της καθημερινής ζωής των αρχών του αιώνα και εικόνες που σχολιάζονται από κείμενα της Jeanne Beausoleil, διευθύντριας του γαλλικού μουσείου, και ελλήνων καθηγητών της Αρχιτεκτονικής και της Ιστορίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Οι πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, αποτυπωμένες στις αρχές του αιώνα πριν και μετά τη μεγάλη πυρκαϊά του 1917 διά της αυτοχρωμικής μεθόδου, στις πλάκες του Μουσείου Albert Kahn της Βουλώνης, διασώζουν την εικόνα μιας ακίνητης πόλης που έκρυβε όμως εντός της τη θορυβώδη και ταχύτατη κίνηση της ιστορίας. Συγκεντρωμένες σε έναν τόμο και σχολιασμένες από αρχιτέκτονες, ιστορικούς και αρχαιολόγους οι φωτογραφίες αυτές μοιάζουν με το ντοκυμαντέρ μιας εποχής. Ο τόμος Θεσσαλονίκη 1913 & 1918 θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Ολκός στις 6 Δεκεμβρίου.

Μέσα από τις εικόνες του Μουσείου Albert Kahn, απ' όλα τα θέματα που οι φωτογράφοι επιλέγουν να ανθολογήσουν ή που τυχαία προσελκύουν το βλέμμα τους, απ' όσα αγνοούν ή συνειδητά παραμερίζουν, αναδύονται η μορφή μιας πόλης και η πολυκύμαντη ιστορική της πορεία. Και παράλληλα σκιαγραφούνται οι επώδυνες διεργασίες μέσα από τις οποίες οι λαοί των Βαλκανίων βίωσαν τη μετάβασή τους από τον 19ο στον 20ό αιώνα, προβάλλοντας τις ιδιοτυπίες των μακραίωνων παραδόσεών τους και τις δυσφορίες των εθνικών αυτοπροσδιορισμών τους σε ένα βεβαρημένο ευρωπαϊκό σκηνικό.

Η φωτογράφιση της πόλης γίνεται σε δύο κύκλους. Η πρώτη αποστολή φτάνει στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1913. Ο Auguste Leon επισκέπτεται τη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1913, συνοδευόμενος από τον γάλλο γεωγράφο Jean Brunhes, και τραβά 69 φωτογραφίες της πόλης. Στο πλαίσιο πάντα της ίδιας αποστολής, φωτογραφίζει τον Σεπτέμβριο του 1913 με τρία κλισέ έλληνες πρόσφυγες από το Μελένικο στη μικρή πόλη του Σιδηροκάστρου. Η πρώτη αυτή συλλογή περιλαμβάνει θέματα που συνήθως προσελκύουν την προσοχή του Jean Brunhes, κατανεμημένα περίπου ισότιμα σε τρεις ενότητες. Από τις 72 συνολικά φωτογραφίες του Auguste Leon, οι 25 παρουσιάζουν τοπία της πόλης, στο κέντρο, σε γειτονιές και στα περίχωρα, με ιδιαίτερη έμφαση σε περιοχές που διατηρούν στοιχεία παραδοσιακά. Οι 26 απεικονίζουν μνημεία, κυρίως δε λατρευτικά κτίρια κατά τη διαδικασία μετατροπής τους από τεμένη στην αρχική μορφή τους ως χριστιανικών ναών. Τέλος, 18 φωτογραφίες παρουσιάζουν ανθρώπινους τύπους, παραδοσιακά επαγγέλματα και μορφές κοινωνικότητας στην πόλη, ενώ τρεις, ειδικότερα, δείχνουν Έλληνες από το Μελένικο που καταφεύγουν ως πρόσφυγες στο Σιδηρόκαστρο, καθώς και τη μικρή αυτή πόλη της Ανατολικής Μακεδονίας.

Λίγο αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1913, πηγαίνοντας στο Αγιον Όρος για να τραβήξει τις διάσημες πλέον εικόνες του, ο φωτογράφος Stephane Passet παράγει μια εντυπωσιακή σειρά από 41 φωτογραφίες, με θέμα τους τούρκους - μουσουλμάνους πρόσφυγες που εγκαταλείπουν τη Στρώμνιτσα και συγκεντρώνονται στη Θεσσαλονίκη, προτού πάρουν τον δρόμο του τελικού προορισμού τους για την Τουρκία.

Ο δεύτερος κύκλος αποτελείται από 99 φωτογραφίες του φωτογράφου Leon Busy που επισκέπτεται τη Θεσσαλονίκη στα 1918, ενώ δύο ακόμη προστίθενται στη συλλογή από τον Fernand Cuville, που βρίσκεται επίσης στην περιοχή φωτογραφίζοντας τον Αθω.

Η σοδειά τους είναι λίγο διαφορετική από την προηγούμενη, αν και τα θέματα είναι κοινά. Εστιάζονται στην Ανω Πόλη και κυρίως σε περιοχές έξω από τα τείχη, όπου πολύ φτωχά στρώματα εγκαθίστανται αυθαίρετα και ίσως προσωρινά. Στέκονται σύντομα στα ίδια μνημεία που φωτογραφήθηκαν το 1913 και έχουν πλέον επανέλθει στην αρχική ­ χριστιανική ­ λατρεία ή φέρνουν τα σημάδια νέων καταστροφών. Τέλος, μας παραδίδουν μια αρκετά μεγάλη συλλογή από ανθρώπινες μορφές, κοινωνικές δραστηριότητες και διαφορετικές ενδυμασίες. Μια συστηματικότερη καταμέτρηση αποκαλύπτει εικόνες 49 αστικών τοπίων, 12 μνημείων και 40 ανθρωπίνων τύπων, ενδυμασιών και καθημερινής ζωής (επί συνόλου 101).

Οι εικόνες αυτές, οι οποίες είναι και οι πρώτες που δείχνουν την πόλη με χρώμα, και η ιδιαίτερη θεματολογία τους εστιάζονται σε μια κρίσιμη περίοδο της ελληνικής ιστορίας που εκφράζεται με ιδιαίτερη ένταση στις βόρειες επαρχίες και στη Θεσσαλονίκη. Όταν το 1913 ο Auguste Leon φθάνει στην πόλη, η Θεσσαλονίκη έχει μόλις ενσωματωθεί στην Ελλάδα ύστερα από πέντε αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας και έναν βαλκανικό πόλεμο. Στην πραγματικότητα η επίσκεψη του Leon συμπίπτει με την εξαιρετικά σύντομη ανάπαυλα ανάμεσα σε δύο πολέμους, τον Α' Βαλκανικό, που είχε ξεκινήσει τον Οκτώβριο του 1912 και έκλεισε με τη συνθήκη του Λονδίνου τον Μάιο του 1913, και τον Β' Βαλκανικό, που ξέσπασε αμέσως κατόπιν, τον Ιούνιο, και τελείωσε τον Ιούλιο του 1913 με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου.

Κατά τον χρόνο της φωτογράφισης, η Θεσσαλονίκη, πόλη αρχαία με συνεχή ιστορία, παρουσιάζει μια γοητευτική και εξαιρετικά σύνθετη μορφή, που έχει σκιαγραφηθεί κατ' επανάληψη από ιστορικούς και ελληνιστές, περιηγητές και βυζαντινολόγους, γεωγράφους, πολιτικούς σχολιαστές, στρατιωτικούς και χρονικογράφους. Μέσα από το πλούσιο και ετερόκλητο υλικό των καταγραφών, η πόλη αναδύεται ως ένα ποικιλόχρωμο σταυροδρόμι πολιτισμών, ένα πραγματικό μουσείο ιδιωμάτων και θρησκειών, ως μια σύνθεση διαφορετικών τόπων στον ίδιο χώρο. «Όλοι οι καιροί τής έστειλαν αφέντες, όλες οι θάλασσες άρπαγες / λεηλατητές» έγραφε για την πόλη ο Pierre Risal το 1914. Αλλά δεν ήταν μόνον οι περαστικοί ­ κατακτητές και πολέμαρχοι ­ που έγραψαν / έδωσαν σχήμα στο τοπίο της. Είναι κυρίως οι μακριές γενιές που ρίζωσαν σ' αυτήν, όλες οι ανθρώπινες ομάδες που σημάδεψαν τον χώρο και την έκαναν να γείρει «αποκαμωμένη και υπέροχη σαν ένα ερειπωμένο μνημείο» (Baud-Bovy, 1919), στον μυχό του Θερμαϊκού Κόλπου και στις μαλακές υπώρειες του Χορτιάτη.



Αλεξάνδρα Γερολύμπου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-11-1999