Τι είναι διαφωτισμός

Οι λέξεις "διαφωτισμός", "καλλιέργεια", (Kultur), "μόρφωση" (Bildung) είναι καινούριες στη γλώσσα μας. Προς το παρόν ανήκουν στη γλώσσα των βιβλίων μόνο. Ο πολύς κόσμος δεν τις καταλαβαίνει. Θα ήταν, ίσως, αυτό απόδειξη ότι και το πράγμα που δηλώνουν είναι ακόμη για μας κάτι καινούριο; Δεν το πιστεύω. Λέμε για ένα λαό ότι δεν έχει στη γλώσσα του καμιά λέξη για την "αρετή", καμιά για τη "δικαιοσύνη"· μόλο που θα μπορούσε κανείς αμέσως να τα διαπιστώσει και τα δύο αυτά σ' εκείνο το λαό σε όχι μικρό βαθμό.
Ωστόσο η γλωσσική χρήση -που δείχνει να θέλει να κάνει διάκριση ανάμεσα σ' αυτές τις συνώνυμες λέξεις- δεν είχε ακόμη το χρόνο να τις οριοθετήσει. Μόρφωση, καλλιέργεια και διαφωτισμός, είναι φαινόμενα του κοινωνικού βίου· αποτελέσματα του μόχθου και των προσπαθειών των ανθρώπων να βελτιώσουν την κοινωνική κατάστασή τους.
Όσο περισσότερο η κοινωνική κατάσταση ενός λαού εναρμονίζεται -διαμέσου της τέχνης και της φιλοπονίας- με τον προορισμό του ανθρώπου, τόσο περισσότερη μόρφωση έχει αυτός ο λαός.
Η μόρφωση διαιρείται σε "καλλιέργεια" και "διαφωτισμό". Εκείνη φαίνεται να αναφέρεται πιο πολύ στην πρακτική όψη: Σε καλωσύνη, λεπτότητα και ομορφιά στα επιτηδεύματα, τις τέχνες και τα κοινωνικά ήθη (αντικειμενικώς)· σε ετοιμότητα, επιμέλεια και επιδεξιότητα σε εκείνες, σε κλίσεις, παρορμήσεις και συνήθεια σε αυτές (υποκειμενικώς). Όσο περισσότερο σε ένα λαό τα πράγματα αυτά ανταποκρίνονται στον προορισμό του ανθρώπου, τόσο περισσότερη καλλιέργεια προσγράφεται στο λαό αυτόν όπως και έναν αγρό τον καλλιεργούμε και τον περιποιούμαστε τόσο περισσότερο, όσο πιο πολύ -με τον μόχθο του ανθρώπου- έχει καταστεί δυνατό να παραχθούν από αυτόν πράγματα χρήσιμα στον άνθρωπο. Ο διαφωτισμός, απεναντίας, φαίνεται να σχετίζεται πιο πολύ με τη θεωρητική πλευρά. Με την έλλογη γνώση (αντικειμενικώς) και την ικανότητα (υποκειμενικώς) για έλλογο στοχασμό πάνω σε πράγματα της ανθρώπινης ζωής, ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους και τον τρόπο που επιδρούν στον προορισμό του ανθρώπου. [...]