Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς

Ο κάτοικος ή ο επισκέπτης της Θεσσαλονίκης δεν μπορεί να αντιληφθεί πόσο αφάνταστα διαφορετική είναι η πόλη στην οποία ζει και κινείται σήμερα, και η οποία σχεδιάστηκε μετά από την καταστροφή, από αυτή που προϋπήρξε. Το λεύκωμα περιέχει κείμενα και εικόνες που καταγράφουν την εξέλιξη της θεομηνίας, μεταφέρουν σκηνές πανικού, βιαιοτήτων, αυταπάρνησης, αφηγούνται στιγμές παραίτησης, απόγνωσης, θάρρους, αλληλεγγύης και τελικά, αισιοδοξίας, όπως βιώθηκαν στιγμή προς στιγμή.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι είδε ο Γάλλος, τι είδε ο Αγγλος, τι είδε ο εβραίος, τι είδαν δύο Ελληνες είναι η επιλογή μαρτυριών που συνέδεσε η Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου για το γεγονός που άλλαξε τη μοίρα και την όψη της Θεσσαλονίκης, τη μεγάλη πυρκαϊά που ξέσπασε το βράδυ της 5ης (18ης) Αυγούστου 1917. Επτά αφηγήσεις ζωντανές, γραμμένες επί τόπου, παρουσιάζονται στο λεύκωμα Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς, μαζί με αεροφωτογραφίες μοναδικές για την εποχή, που τραβήχθηκαν από στρατιωτικούς της Αεροναυτικής Υπηρεσίας του γαλλικού στρατού. Τον καιρό εκείνο ο Μεγάλος Πόλεμος ήταν σε εξέλιξη και οι σύμμαχοι της Entente είχαν μετατρέψει την πόλη σε «οχυρωμένο» στρατόπεδο. Η κίνηση στο ιστορικό κέντρο ήταν ζωηρή, τα ξενοδοχεία και τα μεγάλα εμπορικά καταστήματα άκμαζαν, οι λέσχες ήταν γεμάτες. Η ερευνήτρια θα μας αφήσει να ζήσουμε το κλίμα της πυρκαϊάς μέσα από την αγωνία αυτών που ήταν εκεί. Θα προτάξει όμως μια πυκνή εισαγωγή για να θυμηθούμε τι είχε γίνει πριν και τι ακολούθησε μετά, με το ζήτημα των αποζημιώσεων από τις ασφαλιστικές εταιρείες. Βρισκόμαστε στη δεκαετία του εθνικού διχασμού και η πολυεθνική Θεσσαλονίκη έχει ενταχθεί στο νέο ελληνικό κράτος μόλις πριν από πέντε χρόνια.

Η φωτιά ξεκίνησε από μια σπίθα στη βορειοδυτική πλευρά της πόλης. Χοροπηδώντας από δρομάκι σε δρομάκι, από συνοικία σε συνοικία, από την πάνω πόλη στο εμπορικό κέντρο και στην προκυμαία, η πύρινη λαίλαπα σε τριάντα δύο ώρες αφάνισε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης. Συνέβαλαν ο Βαρδάρης, που λειτουργούσε ως αγωγός για τη φωτιά, η έλλειψη νερού και η ανεπάρκεια των πυροσβεστικών μέσων. Μέσα σε μία ημέρα έμποροι, καταστηματάρχες και οικογενειάρχες βρέθηκαν στον δρόμο μόνο με τα ρούχα που φορούσαν. Σύμφωνα με τα δεδομένα της έρευνας, «9.500 κτίσματα έγιναν παρανάλωμα του πυρός και πάνω από 70.000 άνθρωποι (52.000 εβραίοι, 10.000 χριστιανοί και 11.000 μουσουλμάνοι) έμειναν άστεγοι. Οικονομικές και εμπορικές λειτουργίες, διοικητικές υπηρεσίες, χώροι αναψυχής και τα σημαντικότερα πνευματικά και θρησκευτικά ιδρύματα των εθνο-θρησκευτικών κοινοτήτων μαζί με τα αρχεία τους καταστράφηκαν ολοσχερώς».

Μετά την πυρκαϊά κυκλοφόρησαν κάποια λευκώματα και, μεταξύ άλλων, ένα χειροποίητο αναμνηστικό άλμπουμ με τίτλο Incendie de Salonique, 18-19 Aout 1917, που πουλιόταν στα κυλικεία της Στρατιάς της Ανατολής. Από αυτό το πολύτιμο άλμπουμ, που περιείχε τις αεροφωτογραφίες της καμένης πόλης αλλά και παλαιότερες φωτογραφίες των ίδιων περιοχών πριν από την πυρκαϊά, προέρχεται το εικονογραφικό υλικό της παρούσας έκδοσης. Στο λεύκωμα αυτό υπήρχε και μια χειρόγραφη αφήγηση, στη γαλλική γλώσσα, των γεγονότων του πρώτου εικοσιτετραώρου, η οποία ανοίγει τη σειρά των μαρτυριών της σημερινής έκδοσης. «Λαμπρή αυγουστιάτικη μέρα, όχι πολύ ζεστή χάρη στον Βαρδάρη που φυσά. Σάββατο, τα πάντα είναι κλειστά» ξεκινά ο ρομαντικός Γάλλος την αφήγησή του, αλλά σύντομα του κόβεται η ανάσα: «Γάλλοι, Αγγλοι, Σέρβοι, Ρώσοι, Ιταλοί, Ελληνες, όλος ο κόσμος προσπαθεί να φράξει το πέρασμα της θεομηνίας...». Το επόμενο κείμενο είναι από τον Η. C. Owen, εκδότη - διευθυντή της αγγλόφωνης εφημερίδας «Balkan News» που κυκλοφορούσε στη Θεσσαλονίκη για τον αγγλικό στρατό. Όπως γράφει ο ίδιος, η εφημερίδα του τυπωνόταν ακόμη ως τις 10 το βράδυ του Σαββάτου ώσπου αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το κτίριο. Ωστόσο έστειλε την ανταπόκρισή του τηλεφωνικώς στο Λονδίνο και δημοσίευσε το ίδιο άρθρο στην πρώτη έκδοση της δικής του εφημερίδας μετά την πυρκαϊά. «Η παλιά πόλη της Θεσσαλονίκης, με συνεχή ιστορία 2.000 χρόνων, πρόσθεσε μόλις ένα νέο συγκινητικό κεφάλαιο σ' ένα μακρύ χρονικό πολέμων και καταστροφών» ξεκινά, για να περάσει στη δική του περιγραφή της εξέλιξης της φωτιάς. Ακολουθούν δύο επιστολές του συγγραφέα και ιστορικού Γιοζέφ Νεχαμά προς τα κεντρικά γραφεία της Alliance Israelite Universelle στο Παρίσι, που αποτελούν εκκλήσεις για βοήθεια: «Οι ασφαλιστικές εταιρείες θα αργήσουν πολύ να πληρώσουν. Περιμένω να μου στείλετε (χρήματα). Η Εθνική Τράπεζα κάηκε...». Αλλη μια γαλλόφωνη μαρτυρία προέρχεται από την εφημερίδα «L' Independant», στο πρώτο φύλλο της που κυκλοφόρησε μετά την πυρκαϊά, στις 9 (22) Αυγούστου 1917.

Τέλος, παρατίθενται δύο άρθρα ελλήνων δημοσιογράφων: ο διευθυντής της εφημερίδας «Θεσσαλία» έχει σπεύσει στη Θεσσαλονίκη για να διακρίνει κυρίως τη δυστυχία που έπεσε στην πόλη. Αντίθετα, ο γνωστός θεσσαλονικιός δημοσιογράφος Αύγουστος Θεολογίτης έχει ήδη στρέψει το βλέμμα του στις επόμενες κινήσεις που απαιτούνται. Περιγράφει την ενεργητικότητα των Αγγλων στο θέμα της στέγασης των πυροπαθών, σε αντίθεση με τις καθυστερήσεις του ελληνικού κρατικού οργανισμού. Ως επίμετρο παρατίθεται το βούλευμα που απέδωσε τη φωτιά σε τυχαίο γεγονός στις αρχές Νοεμβρίου 1917 και έκλεισε τυπικά την έρευνα των αρχών ανοίγοντας τον δρόμο για τις αποζημιώσεις των ασφαλιστικών εταιρειών.

Οι ξενόγλωσσες μαρτυρίες παρατίθενται αντικριστά στη γλώσσα που γράφηκαν και σε μεταφράσεις, στα ελληνικά από την Αλέκα Καραδήμου -Γερόλυμπου και στα γαλλικά από την Ντομινίκ Ζαμπούλη. Οι μεταφράσεις είναι ακριβείς και διατηρούν το ύφος των πρωτοτύπων. Ποιητικός ο Γάλλος, παρ' ότι παρατηρητικότατος, πιο τυπικός και συγκρατημένος ο Αγγλος, απελπισμένος αλλά αποφασισμένος να λάβει μέτρα ο εβραίος, εμβρόντητοι οι έλληνες δημοσιογράφοι.

MΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 13-10-2002