Υπόμνημα στη φιλοσοφία 1 Απρίλιος 2004

Αφιέρωμα στην Κριτική της κριτικής δύναμης του Ιμμανουέλ Καντ

Το ΥΠΟΜΝΗΜΑ φιλοξενεί μελέτες που βρίσκονται σε άμεση σχέση με τα πρωτότυπα κείμενα της ιστορίας της φιλοσοφίας. Δεν ενδιαφέρεται για συνόψεις και επισκοπήσεις της τρέχουσας ή της παλαιότερης φιλοσοφικής παραγωγής ούτε επιζητεί να προβάλει τη διαπλοκή της φιλοσοφίας με τις επιστήμες, την πολιτική ή την επικαιρότητα. Η επιδίωξή του είναι να αναδείξει την αυτονομία του φιλοσοφικού λόγου, την ιδιαιτερότητα και τη συνέχεια των φιλοσοφικών προβλημάτων. Η θεωρητική θέση που υπηρετεί το ΥΠΟΜΝΗΜΑ είναι ότι η φιλοσοφία αναπτύσσεται μόνο μέσα από τον ερμηνευτικό διάλογο με τα σημαντικά κείμενα του παρελθόντος.

Β.Κ.

ΚΡΙΤΙΚΗ



Παρ' όλο που γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην αρχαία Ελλάδα, η φιλοσοφία παρέμεινε για πολλά χρόνια στο περιθώριο της νεοελληνικής πνευματικής ζωής. Παρά τις ηρωικές προσπάθειες σημαντικών δασκάλων και διανοουμένων, η έλλειψη νεοελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης και η παντελής απουσία φιλοσοφικών μαθημάτων στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση διαιώνισαν το πρόβλημα. Ωστόσο η κατάσταση βελτιώθηκε αισθητά τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως στον χώρο της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, καθώς και στον τομέα των μεταφράσεων κλασικών φιλοσοφικών έργων. Είναι παρήγορο ότι, παράλληλα με ελλείψεις και αδυναμίες, υπάρχει σήμερα στη χώρα μας μια ζωντανή φιλοσοφική κοινότητα που διδάσκει, αρθρογραφεί, μεταφράζει, διαλέγεται, οργανώνει συνέδρια και συμπόσια, παράγει αξιόλογο ερευνητικό έργο και ποικίλα δημοσιεύματα.

Απτή απόδειξη της προόδου που συντελείται στα φιλοσοφικά μας πράγματα αποτελεί και η νέα καλαίσθητη περιοδική έκδοση Υπόμνημα στη φιλοσοφία, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις με την εορταστική ευκαιρία της συμπλήρωσης των δέκα πρώτων χρόνων εκδοτικής παρουσίας. Στο σχετικά σύντομο αυτό διάστημα η Πόλις έχει να επιδείξει σημαντικές μεταφράσεις κλασικών φιλοσοφικών έργων (μεταξύ άλλων του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Σπινόζα, του Καντ, του Χέγκελ, του Μιλ, του Ρολς, του Χάμπερμας). Το Υπόμνημα στη φιλοσοφία έρχεται λοιπόν να προστεθεί στα ελάχιστα ειδικά φιλοσοφικά περιοδικά που εκδίδονται στην Ελλάδα. Μάλιστα το νέο περιοδικό επιδιώκει να καλύψει ένα κενό, επιλέγοντας να επιμείνει κυρίως στην κριτική ερμηνεία της ιστορίας της φιλοσοφίας. H θεωρητική θέση που υπηρετείται μέσω αυτής της επιλογής συνοψίζεται στο ότι «η φιλοσοφία αναπτύσσεται μόνο μέσα από τον ερμηνευτικό διάλογο με τα σημαντικά κείμενα του παρελθόντος». Κατά συνέπεια το Υπόμνημα προτίθεται να φιλοξενεί μελέτες που σχετίζονται άμεσα με τα πρωτότυπα κείμενα της ιστορίας της φιλοσοφίας.

Μήπως τούτο σημαίνει εν τέλει ότι έχουμε να κάνουμε με ένα φιλοσοφικό περιοδικό φιλολογικού προσανατολισμού; Και ναι και όχι: όχι, αν ο όρος «φιλολογικός» ερμηνευθεί ως στείρος σχολαστικισμός· ναι, αν δεχθούμε ότι η φιλοσοφική σκέψη δεν μπορεί να υπάρξει και να αναπτυχθεί ανεξάρτητα από τα κλασικά κείμενα της ιστορίας της φιλοσοφίας. Μόνο αν αντιληφθούμε αυτή την αναπόδραστη σχέση της φιλοσοφίας με το παρελθόν της και με τις ερμηνείες του, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε την παραγωγή και τη λειτουργία των φιλοσοφικών εννοιών. Την προηγούμενη θέση μπορεί να υποστηρίξει μετά λόγου γνώσεως ο διευθυντής του Υπομνήματος Βασίλης Κάλφας, καθηγητής Φιλοσοφίας επί σειρά ετών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, εδώ και λίγο καιρό καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Δόκιμος μεταφραστής και σχολιαστής ο ίδιος αρχαίων φιλοσοφικών έργων (κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη), ο Κάλφας υπογραμμίζει στο προλογικό του σημείωμα ότι το Υπόμνημα δεν επιζητεί «να προβάλει τη διαπλοκή της φιλοσοφίας με τις επιστήμες, την πολιτική ή την επικαιρότητα», αλλά επιδιώκει «να αναδείξει την αυτονομία του φιλοσοφικού λόγου, την ιδιαιτερότητα και τη συνέχεια των φιλοσοφικών προβλημάτων».

Κάθε τεύχος του Υπομνήματος θα φιλοξενεί ένα αφιέρωμα σε έναν ορισμένο φιλόσοφο ή σε κάποιο φιλοσοφικό ρεύμα, ακόμη και σε ένα φιλοσοφικό σύγγραμμα. Προβλέπεται ωστόσο χώρος για ανεξάρτητες μελέτες, καθώς και μια καταληκτική ενότητα διαλόγου με βιβλιοκρισίες. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού είναι αφιερωμένο στον γερμανό φιλόσοφο Ιμάνουελ Καντ (1724-1804), με την ευκαιρία της συμπλήρωσης διακοσίων χρόνων από τον θάνατό του. Το αφιέρωμα, το οποίο έχει επιμεληθεί ο Θεόδωρος Πενολίδης, επικεντρώνεται ειδικότερα στη λεγόμενη τρίτη κριτική, δηλαδή στο έργο του Καντ Κριτική της κριτικής δύναμης.

Είναι χρήσιμο, νομίζω, να αναφερθούν οι ενδιαφέροντες τίτλοι των κειμένων του αφιερώματος που υπογράφονται από έγκυρους μελετητές της καντιανής φιλοσοφίας, Ελληνες και Γερμανούς: Νίκος Αυγελής, H Κριτική της κριτικής δύναμης του Καντ, Κώστας Ανδρουλιδάκης, Θεμελιώδη προβλήματα ερμηνείας, προσλήψεως και αποδόσεως της τρίτης καντιανής Κριτικής, Ηλίας Μαρκολέφας, H αναγκαιότητα των τελεολογικών κρίσεων στην Κριτική της κριτικής δύναμης, Κοσμάς Ψυχοπαίδης, Το πρόβλημα της θεμελίωσης της πράξης στην καντιανή κριτική της τελεολογικής κριτικής δύναμης, Josef Simon, Οι σκοποί στον Καντ, Θεόδωρος Πενολίδης, H έννοια του συστήματος της γνώσης και η αναστοχαστική σύνθεση στην υπερβατολογική φιλοσοφία του Καντ, Thomas Soeren Hoffmann, Ο σκοπός, ο αιτιώδης λόγος και το συνεχές της γνώσης. Για τη μεταφυσική-κριτική διάσταση της καντιανής αναδιατύπωσης της τελεολογίας, Δημήτριος Μαρκής, H πρόσληψη της Κριτικής της κριτικής δύναμης στην Κριτική Θεωρία. Και το πρώτο τεύχος του περιοδικού κλείνει με δύο κείμενα βιβλιοκριτικής: του Γρηγόρη Μολύβα (Τελειοκρατία και ωφελιμότητα στον Mill. Σχόλιο στο Εισαγωγικό Δοκίμιο του Φιλήμονα Παιονίδη στο J. S. Mill «Ωφελιμισμός») και της Mariana Rojas-Bermudez (Βιβλιοκριτική στο βιβλίο του Κοσμά Ψυχοπαίδη: «Κριτική φιλοσοφία και λογική των θεσμών. Ερευνες για την πολιτική φιλοσοφία του Καντ»).

Εν κατακλείδι, αναμένοντας το δεύτερο τεύχος του φθινοπώρου με το αφιέρωμα στην Πολιτεία του Πλάτωνα, δεν έχουμε παρά να χαιρετίσουμε εγκάρδια το νεογέννητο Υπόμνημα στη φιλοσοφία και να του ευχηθούμε «εις τεύχη πολλά!»



Αρης Στυλιανού (επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-06-2004