Χρήμα Ιστορία

Τώρα που κλειδώσαμε την ΟΝΕ ...πώς σας φαίνεται να ασχοληθείτε με την ιστορία του χρήματος, αφού σε λίγους μήνες, θέλετε δε θέλετε, θα μετράτε σε ecu; Γιατί, αντίθετα με όσα λέγονται, το χρήμα έχει «μυρουδιά» και ιστορία -με έναν τρόπο είναι η ιστορία των ανθρώπων, ή κάνω λάθος;





Η κατανόηση των λειτουργιών του χρήματος, της ιστορίας του και της εικόνας του όπως απεικονίζεται στα νομίσματα ταυτίζεται με την ιστορία των εθνών, τον πολιτισμό που δημιουργούν και τον πόλεμο, εμφύλιο ή εθνικό. Το χρήμα, εικόνα του πλούτου, συσσωρευμένου ή φευγαλέου, είναι το πραγματικό έμβλημα της εξουσίας. Κατ' αναλογίαν το νόμισμα είναι το μέτρο της δύναμης και η κατοχή του μέσο πρόσβασης στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας ή, έστω, προσωρινής κατοχής ενός απαραίτητου αγαθού επιβίωσης.

Είναι λοιπόν λογικό ένα βιβλίο για την ιστορία του χρήματος να μετατρέπεται σε μια σύντομη ιστορία της ανθρωπότητας, των κοινωνικών, πολιτικών και, βεβαίως, οικονομικών συστημάτων. Οταν μάλιστα η εξιστόρηση γίνεται με απλό και αφηγηματικό τρόπο, η κατανόηση των διασυνδέσεων καθίσταται ευχερής, σχεδόν συναρπαστική. Το συλλογικό αυτό έργο, με τα 350 εικόνες, σχέδια και παραστάσεις, είναι ένας εξαιρετικά πρωτότυπος οδηγός μιας έκθεσης για το πιο ποθητό, καταραμένο και σωτήριο αγαθό που δημιούργησε η ανθρωπότητα. Το βιβλίο «Χρήμα, Ιστορία» παρουσιάστηκε στα εγκαίνια της έκθεσης της Money Gallery του Βρετανικού Μουσείου πριν από ένα χρόνο (Ιανουάριος 1997) και σήμερα είναι στη διάθεση του έλληνα αναγνώστη χάρη στο άξιο επαίνου μεταφραστικό έργο της Μαίρης Κιτροέφ και του Αναστάσιου Τζαμαλή και στην προσεκτική εκδοτική επιμέλεια του οίκου «Ποταμός».

Τα βασικά χαρακτηριστικά του αγαθού «χρήμα» είναι απλά: μέσο αποθησαυρισμού του συγκεντρωμένου πλούτου, εργαλείο πραγματοποίησης συναλλαγών, μονάδα μέτρησης της αξίας των αγαθών. Σημείο αναφοράς για όλα τα δημιουργήματα της ανθρώπινης εργασίας και τεχνικής το χρήμα πρέπει να είναι ουδέτερο, σταθερό και αποδεκτό από όλους.

Μορφές χρήματος θα εφευρεθούν πολλές. Καθεμία από αυτές θα έχει τα σημάδια της εποχής που το γέννησε, τα εμβλήματα της εξουσίας που εγγυάται την αξία του, τον τεχνίτη που θα φροντίσει για την παραγωγή του, τον υπάλληλο που θα διαχειριστεί την κυκλοφορία του. Το νόμισμα είναι, αν όχι η πρώτη, σίγουρα η πλέον ισχυρή, μακρόβια και κοινή στους διαφορετικούς πολιτισμούς έκφραση της ανάγκης του χρήματος. Το μέταλλο που θα χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του θα είναι πολύτιμο γιατί η εξόρυξή του είναι δύσκολη, σπάνια και, κυρίως, πολιτικά και στρατιωτικά ελεγχόμενη. Μέταλλο αναλλοίωτο, με ιδιότητες που προδίδουν τον νοθευτή και παραχαράκτη, αλλά και ευμετάβλητο ώστε ο νέος κάτοχός του να μπορεί να εναποθέσει τα δικά του σημάδια.

Η παράδοση χρήσης πολύτιμων μετάλλων, του άργυρου κατά πρώτο λόγο, χρονολογείται από τον 24ο αιώνα π.Χ. στη Μεσοποταμία (σελ. 16). Ο Ιωσήφ θα πωληθεί στους Ισμαηλίτες για 20 αργύρια. Το χρήμα χρειάζεται για να υπάρξει και να επιβληθεί έναν ευρύ οικονομικό χώρο, με συναφή χαρακτηριστικά στον τρόπο δημιουργίας των αγαθών, ώστε όταν θα πάρει τους μεγάλους και περιπετειώδεις εμπορικούς δρόμους να το πράξει με τη μεγίστη δυνατόν ασφάλεια. Την εποχή εκείνη οι άνθρωποι συχνότερα ανταλλάσσουν τα αγαθά της δικής τους γης και βιοτεχνίας με εκείνα των λαών που συναντούν στα όρια του κόσμου τους. Η σχέση ανταλλαγής μεταξύ των προϊόντων, προϊόν διαπραγμάτευσης, εύκολα προσφέρει έναν πρώτο ορισμό της αξίας ενός νομίσματος αποδεκτού και από τα δύο μέρη, μια ισοτιμία. Οσο ο αριθμός και η ποικιλία των διαθέσιμων αγαθών πληθαίνουν τόσο χρησιμότερη γίνεται η κοινή αναφορά σε μια νομισματική μονάδα μέτρησης της σχετικής αξίας τους.

Στη Ρώμη, κέντρο ενός κοινού οικονομικού χώρου, «μια μεγάλη αποθήκη προϊόντων του κόσμου όλου», τα βοσκήματα, pecus, πρόβατα και βοοειδή, μονάδες μέτρησης των συναλλαγών, θα γίνουν pecunia, το λατινικό όνομα για το χρήμα. Ο χαλκός, φθηνός και εύκολος στην παραγωγή του, προσφέρεται στις μεγάλες ποσότητες που απαιτούνται για να βρίσκει χρηματικό αντίκρισμα μια ολοένα και μεγαλύτερη ποσότητα αγαθών. Οι ρωμαίοι «συγκλητικοί κατά τα πρώτα χρόνια της Δημοκρατίας έπρεπε να μεταφέρουν τα πλούτη τους σε αμάξια» (σελ. 39).

Οι Ρωμαίοι, στην ακμή τους, αντιγράφουν τους ελληνικούς τύπους νομισμάτων και, κυρίως, την ιδέα της νομισματοκοπίας. Τα σφραγισμένα νομίσματα, εξηγεί ο Αριστοτέλης, στη θέση ζυγισμένων κομματιών αργύρου διευκόλυναν τις συναλλαγές. Οι σφραγίδες στα νομίσματα από ήλεκτρο αρχικώς αναφέρουν εκείνον που μετέτρεψε σε νόμισμα μια ποσότητα μετάλλου. Ο Κροίσος, που είχε στα χέρια του μια πηγή άφθονης παραγωγής της πρώτης ύλης του χρήματος, χάρισε σε καθέναν από τους κατοίκους των Δελφών δύο χρυσούς στατήρες, μάλλον ως δώρο για τον ευνοϊκό χρησμό.

Η ρίζα της λέξης «νόμισμα» θα βρεθεί όταν ο Σόλων ανακαλύπτει τον Νόμο ως αρχή οργάνωσης της πολιτείας σε καιρό ειρήνης, συνδυάζοντας τα περίπλοκα ζητήματα της Πόλης, του Πλούτου και της Διοίκησης. Οι πολίτες των ελληνικών πόλεων πληρώνονται για να εκτελούν τα από τον νόμο καθήκοντά τους από το κράτος. Εύκολα θα αντιληφθεί η οργανωμένη εξουσία ότι έχει συμφέρον να παράγει η ίδια τον άργυρο και από αυτόν τα νομίσματα. Κάνοντας αυτό, ευχερέστερα θα ρυθμίσει και θα επιβάλει την αξία των «δικών της» νομισμάτων. Απέναντι στους πολίτες αλλά και στους εμπόρους που συχνά φθάνουν στην πόλη για να πωλήσουν την πραμάτεια τους με αντάλλαγμα όχι άλλα προϊόντα αλλά μια ποσότητα νομίσματος. Νομίσματος η αξία του οποίου θα πρέπει να μπορεί να αναγνωρίζεται όχι μόνο στον τόπο που πωλεί αλλά και σε όλους τους άλλους που θα τον φέρει η μεγάλη περιπέτεια της εμπορικής συναλλαγής.

Η κυκλοφορία του νομίσματος απαιτεί ολοένα και πολυπλοκότερες πράξεις: ένα νομισματικό σύστημα και εκείνους που γνωρίζουν τα μυστικά της δουλειάς, τους τραπεζίτες. Το βυζαντινό κράτος θα κάνει ακόμη απλούστερα τα πράγματα φορολογώντας σε χρυσό νόμισμα· «παροιμιώδες για τη σταθερότητά του, αμετάβλητο επί αιώνες ως προς το βάρος και με άφθονα πάντα αποθέματα» με πλήθος υποδιαιρέσεων σε άλλα νομίσματα από άλλα μέταλλα, σε ένα περίπλοκο σύστημα ισοτιμιών, το ισχυρό μπεζάντ θα εξαφανισθεί μαζί με την αυτοκρατορία μετά την οθωμανική κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.

Ο ιστορικός αφηγείται ότι όταν ένας χαλίφης πρότεινε να κατασκευάζονται τα νομίσματα από δέρμα καμήλας «του απάντησαν πως, αν γινόταν κάτι τέτοιο, δεν θα υπήρχαν πια καμήλες», διήγηση χαρακτηριστική της προβληματικής πρόσβασης σε πηγές χρυσού των πρώτων ηγετών του Ισλάμ. Πρόβλημα που θα λυθεί εν μέρει όταν πρωταρχική πηγή θα γίνει η Αφρική, ενώ όμως τα χάλκινα νομίσματα παραμένουν η βασική μονάδα της καθημερινής συναλλαγής.

Την ίδια εποχή η αχανής αυτοκρατορία των Μογγόλων θα χρησιμοποιήσει, «σε μια απόπειρα να βελτιώσει τη δεινή οικονομική της κατάσταση», το χαρτονόμισμα, βάσει του κινεζικού προτύπου. «Δεν μπορείς να φορέσεις χρήματα, αλλά μπορούν να σε ζεστάνουν· δεν μπορείς να φας χρήματα, αλλά μπορούν να σε χορτάσουν» σημειώνει το Βιβλίο του Αφέντη Γκουάν, γραμμένο από κινέζο υπουργό που πέθανε το 645 π.Χ. Το νόμισμα του ενός κας θα μείνει αναλλοίωτο δείγμα αυτοκρατορικής δύναμης αλλά και διαλυτικών τάσεων για περίοδο 2.000 ετών.

Το ευρωπαϊκό χρήμα, πολύ κοντύτερα στις μορφές που έφθασαν ως την εποχή μας, θα αρχίσει να δημιουργείται τον 15ο αιώνα. Οι καλλιτεχνικές εξελίξεις της Αναγέννησης, που αλλάζουν την εμφάνιση των νομισμάτων, οι νέες πηγές μετάλλου, που αυξάνουν το νομισματικό απόθεμα, και οι μεγάλες Ανακαλύψεις, που προμηνύουν την Παγκόσμια Οικονομία, εισβάλλουν στα δόγματα της χριστιανικής πίστης. Ο Καλβίνος εξηγεί ότι «ο Θεός δεν απαγόρευσε κάθε μορφή κέρδους, διότι αλλιώς θα έπρεπε να εγκαταλείψουμε τελείως το εμπόριο των αγαθών», απάντηση διαφορετική από εκείνη του Λουθήρου που απορρίπτει την προσφορά συμμετοχής του σε ένα αργυρωρυχείο λέγοντας «δεν θέλω μετοχές, τα χρήματα αυτά είναι κερδοσκοπικά και αρνούμαι να τα κάνω να πολλαπλασιαστούν». Και όμως πολλά χρόνια μπορούσε κανείς εύκολα να χρησιμοποιήσει τις υπηρεσίες ενός τραπεζίτη στην καθολική Γένοβα ή στην προτεσταντική Γενεύη ή στο καλβινιστικό Αμστερνταμ.

Παντού οι ανάγκες του κράτους, πρώτη μεταξύ τους η πολεμική δαπάνη, που γίνονταν συνεχώς ακριβότερες με αποτέλεσμα τη συνεχώς πιο τακτική φορολόγηση, άρα και την αύξηση των πιθανοτήτων για την εκδήλωση συναλλαγματικής κρίσης που οδηγεί τις κοινωνικές εξεγέρσεις. Η μισθωτή εργασία, από τον πολίτη που πληρώνεται για να ασκεί τις λειτουργίες της πολιτείας στον στρατιώτη και στον κρατικό υπάλληλο, εξαπλώνεται μαζί με την ανάγκη του κράτους για μεγαλύτερες πιστώσεις. Τα μακροπρόθεσμα δημόσια δάνεια έχουν παντού καθιερωθεί στα τέλη του 17ου αιώνα. Οι τίτλοι τους θα ανταλλάσσονται «ως αντικείμενα κερδοσκοπίας στο χρηματιστήριο του Αμστερνταμ». Τα νομισματικά συστήματα γίνονται συνεχώς πολυπλοκότερα, στα τέλη του αιώνα εκείνου θα ιδρυθεί στο Λονδίνο η κεντρική τράπεζα, με την αποστολή να δανείζει χρήματα στην κυβέρνηση.

Η πίστη στο νόμισμα σύμβολο της εξουσίας ταυτίζεται με την πίστη στη νομιμότητα. Η δύναμη να εκδίδεις νόμισμα, που χιλιάδες τράπεζες κατέχουν ήδη, ανέρχεται παράλληλα με την άνοδο μιας νέας τάξης πραγμάτων, του καπιταλισμού. Η ταχύτατη αύξηση του πλούτου των Εθνών επιβάλλει το χαρτονόμισμα και άλλα νομίσματα από ευτελή μέταλλα, συνοδευόμενα από τη «ρητή ή σιωπηρή υπόσχεση ότι μπορούσαν να ανταλλαγούν ή να μετατραπούν σε χρήμα από πολύτιμο μέταλλο, είτε χρυσό είτε άργυρο, στη βάση του χρυσού κανόνος», ώσπου, στον αιώνα μας και οριστικά στις αρχές της δεκαετίας του '70, το κράτος θα ακυρώσει την υπόσχεσή του να παραδίδει μια ποσότητα χρυσού «άμα τη εμφανίσει» του τραπεζογραμματίου που εκδίδει η δική του «κεντρική τράπεζα», η οποία στο μεταξύ έχει το αποκλειστικό εκδοτικό προνόμιο.

Το χρήμα μετατρέπεται οριστικά σε υπόσχεση πληρωμής. Αϋλο προϊόν της τραπεζικής «βιοτεχνίας» πολλαπλασιάζεται πλέον ανεξάρτητα από τις δυνατότητες παραγωγής πολύτιμων μετάλλων. Δημιουργείται με την προοπτική της παραγωγής νέου προϊόντος και την υπόσχεση του κέρδους και δημιουργεί με τον τρόπο αυτόν το αντίκρισμά του. Ο μεγάλος οικονομολόγος Ντέιβιντ Ρικάρντο προειδοποιεί ότι «ο σημαντικότερος παράγοντας στην έκδοση χάρτινου χρήματος είναι ότι πρέπει να υπάρχει πλήρης συνείδηση που συνεπάγεται η αρχή του περιορισμού της ποσότητας». Η απειλή του πληθωρισμού ήταν πάντοτε παρούσα. Από τη νόθευση της περιεκτικότητας του νομίσματος στις αναλογίες του πολύτιμου μετάλλου στην υπερπαραγωγή του χρυσού των ισπανικών αποικιών που πλημμύρισε την Ευρώπη και στις απανωτές καταρρεύσεις τραπεζών που δεν μπορούσαν να επιστρέψουν τους πελάτες τους τα κεφάλαια που τους είχαν εμπιστευθεί, μέσω των επαναστατικών ή αυταρχικών εκδόσεων «υποχρεωτικώς αποδεκτού» χρήματος.

Οι νέες μορφές χρήματος, το πλαστικό και ηλεκτρονικό ή εικονικό χρήμα, επιβεβαιώνουν την παγκοσμιότητά του. Από σύμβολο ηγεμονικής δύναμης, όπως άλλωστε ήταν το μεταπολεμικό δολάριο, σε απόδειξη προσωπικής ισχύος, που συμβολίζει η υπογραφή μας στο καρνέ επιταγών, η ηθική διαμάχη γύρω από αυτό το αντικείμενο λατρείας καθιστά συναρπαστική την ανάγνωση της ιστορικής διαδρομής του. Η αναμενόμενη δημιουργία του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος θα δημιουργήσει ένα ιστορικό πρωτότυπο: να τεθεί σε κυκλοφορία χρήμα που δεν θα υπάρχει ούτε καν ως νόμισμα, αφού τραπεζογραμμάτια και κέρματα του ευρώ θα κυκλοφορήσουν τρία χρόνια αργότερα, αλλά που θα αποτελεί την απόδειξη ότι το χρήμα είναι προϊόν ισχύος, όπως αυτή αποκρυσταλλώνεται σε κοινές πολιτικές αποφάσεις εκπροσώπων κρατικών μονάδων.

Χ. Α. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 25-01-1998