Στρατόπεδα γυναικών

[...]Η ενιαία αυτή έκδοση του φωτογραφικού άλμπουμ με το βιβλίο "Στρατόπεδα Γυναικών" αποτελεί ένα πλήρες ιστορικό ντοκουμέντο χωρίς λογοτεχνικές παρεμβάσεις. Συνιστά το ημερολόγιο της σύγχρονης τραγωδίας των πολιτικών εξορίστων γυναικών στην Ελλάδα. Η σύνθεση του φωτογραφικού υλικού με τα κείμενα από τα "θαμμένα τετράδια" προσφέρει μια γενική εικόνα της αλληλεγγύης που είχαμε αναπτύξει μεταξύ μας, αναδεικνύοντας στο μέτρο του εφικτού τους τρόπους βασανισμού και βιασμού συνείδησης, όπως και την τακτική αργού θανάτου που μας επέβαλαν. Σ' αυτή τη θηριωδία οι Γυναίκες Πολιτικές Εξόριστες αντιτάξαμε την απασχόληση, αναπτύξαμε τις τέχνες και τα γράμματα, τον πολιτισμό και την άθληση, καταπολεμήσαμε τον αναλφαβητισμό.
Ξέραμε γιατί ζούμε και γιατί πεθαίνουμε. Είχαμε ΙΔΑΝΙΚΑ.
Η πρόεδρος Ελένη Στεφανίδου-Καρανικόλα





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο αυτό για τα γυναικεία στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ελλάδα την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, όπως και τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια, αποτελεί μια νέα ενιαία έκδοση δύο παλαιότερων βιβλίων που είχαν εκδοθεί κατά το παρελθόν και εξαντλήθηκαν.

Στο βιβλίο περιλαμβάνονται εφτά κείμενα εξόριστων γυναικών που κατέγραψαν σε τετράδια τη χρονική στιγμή της δοκιμασίας τους, τις πικρές εμπειρίες που βίωσαν, και που στη συνέχεια τα έκρυψαν σε κουφάλες δέντρων στο Τρίκερι.

Στο νέο βιβλίο συμπεριλαμβάνεται επίσης ένας σημαντικός αριθμός φωτογραφιών που διαφυλάχτηκαν «κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες».

Οπως εξηγεί η πρόεδρος του Συλλόγου Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών, Ελένη Στεφανίδου - Καρανικόλα, σ' όλες τις φωτογραφίες οι κρατούμενες παρουσιάζονται «χαμογελαστές». Οχι βέβαια από ευτυχία, αλλά γιατί μ' αυτό τον τρόπο οι φωτογραφίες μπορούσαν να περνούν από τη λογοκρισία και να φτάνουν στα χέρια συγγενών και φίλων, «για να τους καθησυχάζουμε από τις πληροφορίες που κάθε μέρα τούς αναστάτωναν».

Το ιστορικό υλικό που περιλαμβάνεται σ' αυτό το βιβλίο για τα στρατόπεδα των εξόριστων γυναικών στη μεταπολεμική Ελλάδα είναι φορτισμένο συναισθηματικά. Και πώς να μην είναι άλλωστε, αφού οι συγγραφείς των κειμένων είναι οι ίδιες οι παθούσες που ζουν μια σκληρή δοκιμασία στους τόπους τής εξορίας.

Οπως γράφει και ο Ευάγγελος Μαχαίρας στον πρόλογο του βιβλίου -θύμα και ο ίδιος της περιόδου του Εμφυλίου- «οι γυναίκες κρατούμενες (κατάδικες, υπόδικες και εκτοπισμένες) υπέστησαν ίσως μεγαλύτερα μαρτύρια από τους άνδρες, γιατί πέρα από τα σωματικά βασανιστήρια αντιμετώπιζαν και ηθικά (βιασμούς, απόπειρες βιασμών και άλλες βάναυσες προσβολές και εξευτελισμούς), ενώ οι μητέρες ζούσαν παράλληλα και την τραγωδία των παιδιών τους μέσα και έξω από τις φυλακές και τα στρατόπεδα. Ας μη λησμονούμε ότι εκτός από τα εκατοντάδες μικρά παιδιά που είχαν μαζί τους, πολλά παιδιά γεννήθηκαν μέσα στις φυλακές και στους τόπους εξορίας...»

Στο στρατόπεδο της Χίου μεταφέρθηκαν 1.350 περίπου γυναίκες κάθε ηλικίας, από γερόντισσες μέχρι μαθήτριες, που εθεωρούντο «ύποπτες για ανατρεπτική δράση».

Από τον Απρίλιο του 1949 οι εξόριστες μεταφέρθηκαν στο Τρίκερι, ένα σχεδόν ακατοίκητο νησί στην άκρη του Πηλίου, στον Παγασητικό Κόλπο. Στο Τρίκερι οδηγήθηκαν επίσης και 2.000 περίπου «προληπτικά» κρατούμενες από περιοχές όπου ο στρατός διέτασσε την εκκένωσή τους.

Από το Νοέμβριο του 1949 το Τρίκερι υπήχθη στον Οργανισμό Αναμόρφωσης Μακρονήσου και στην ΕΣΑΓ (Ειδική Σχολή Αναμορφώσεως Γυναικών). Οι εξόριστες γυναίκες μεταφέρθηκαν τώρα στη Μακρόνησο. Αλλά τον Αύγουστο του 1950, η κεντρώα ελληνική κυβέρνηση κατάργησε το στρατόπεδο της Μακρονήσου και οι εξόριστες -όσες δεν είχαν υπογράψει «δήλωση μετανοίας»- μεταφέρθηκαν εκ νέου στο Τρίκερι.

Τον Απρίλιο του 1953, μετά τις σταδιακές απολύσεις, είχαν απομείνει στο Τρίκερι 19 μόνο γυναίκες. Το Σεπτέμβριο εκείνης της χρονιάς μαζί με νέες κρατούμενες μεταφέρθηκαν στον Αϊ-Στράτη, όπου και έκλεισε ο κύκλος της εξορίας, το 1954.

Στον Αϊ-Στράτη, όπως προκύπτει και από το φωτογραφικό υλικό τού βιβλίου, οι γυναίκες συμβίωσαν και με άντρες εξορίστους (σ.σ. 347-356, βλ. και φωτογραφία από γάμο σ' εκκλησάκι του Αϊ-Στράτη).

Σημαντικό ρόλο στη συγγραφή και διάσωση του υλικού έπαιξε η παιδαγωγός Ρόζα Ιμβριώτη, μία από τις μεγαλύτερες σε ηλικία εξόριστες γυναίκες της εποχής.

Η Ιμβριώτη υπογράφει και ένα από τα σημαντικότερα κείμενα -αν όχι το σημαντικότερο- με τίτλο: Από το Τρίκερι για το στρατόπεδο της Λάρισας και τα κρατητήρια του ΣΚΕ (Στρατηγείο Κεντρικής Ελλάδας), όπου και περιγράφει την προσωπική της περιπέτεια και το βασανισμό της από ομάδα αξιωματικών του στρατού.

Ο ραδιοσταθμός των ανταρτών που βρίσκεται στο Βουκουρέστι χαλάει κόσμο για την Ιμβριώτη. Ο στρατηγός Θ. Πετζόπουλος ζητάει να δει την κρατούμενη.

«Περιμένω ώρες», γράφει η Ιμβριώτη. «Επιτέλους ανοίγει η πόρτα και ξεπροβοδίζει ο Πετζόπουλος δυο ανώτερους Αμερικανούς αξιωματικούς. Γυρίζει. Με πλησιάζει, μου δίνει το χέρι. Διστάζω. Πιστεύω πως έχει κάνει λάθος.

-Είμαι η Ιμβριώτη, λέω.

-Και τι μ' αυτό; Πέρασε μέσα, και με μπάζει στο γραφείο του.

-Μη νομίσεις ότι σώθηκες. Θέλω να σου αναγγείλω ότι πας στη Μακρόνησο, όπου δεν θα πεθάνεις από φυσικό θάνατο.

Τι άστραψε στα μάτια μου; Ο στρατηγός ξαφνιάστηκε κι άρχισε οργισμένος.

-Δεν φταίνε αυτοί που σήκωσαν τα όπλα κατά της πατρίδας. Εσείς είσαστε οι ηθικοί αυτουργοί που ματοκυλίστηκε η Ελλάδα. Κανείς από σας δεν πρέπει να ζήσει. Και δεν θα ζήσετε. Αν η κυβέρνηση θελήσει να σας σώσει, εμείς οι στρατιωτικοί το 'χουμε ορκιστεί...» (σ.σ. 205-237).

Ο διάλογος Ιμβριώτη - Πετζόπουλου δείχνει το κλίμα μιας εποχής που μοιάζει σήμερα μακρινή. Μια εποχή που τις συνέπειές της ζήσαμε και κατά την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967. Δεκατρία χρόνια μετά το κλείσιμο του τελευταίου τόπου εξορίας στον Αϊ-Στράτη. Για να επαναλειτουργήσουν μετά την 21η Απριλίου καινούριοι τόποι εξορίας και φυλακών.

Για την εξορία στη Χίο έγραψαν η Ευαγγελία Φωτάκη, η Αθηνά Κωνσταντοπούλου, η Στάσα Κεφαλίδου, η Νίτσα Γαβριηλίδη και μια άγνωστη συγγραφέας.

Για το Τρίκερι έγραψε η Βικτώρια Θεοδώρου. Για τη Μακρόνησο, η Αφροδίτη Μαυροειδή-Παντελέσκου.

Τα κείμενα και ο μεγάλος αριθμός φωτογραφιών που κοσμούν το βιβλίο για τα «Στρατόπεδα γυναικών», έχουν γραφτεί και τραβηχτεί, αντίστοιχα, περισσότερο από μισόν αιώνα πριν. Η χρονική απόσταση με το σήμερα είναι τέτοια ώστε οι περισσότερες συγγραφείς αυτών των κειμένων δεν θα πρέπει να βρίσκονται στη ζωή.

Η γραφή των εξόριστων γυναικών εμπεριέχει αναπόφευκτα τη συναισθηματική φόρτιση που διακατέχει κάθε πολιτικό κρατούμενο όπου Γης κατά τη στιγμή της κράτησής του σε κάποιο τόπο εξορίας ή σ' ένα μπουντρούμι. Οταν μάλιστα τα κείμενα των εξορίστων αναφέρονται σε μια τόσο δύσκολη περίοδο όπως εκείνη του εμφυλίου πολέμου και των πρώτων μετεμφυλιακών χρόνων.

Αλλά οι γραπτές μαρτυρίες του βιβλίου, όπως και οι φωτογραφίες που τις συνοδεύουν, έχουν την αξία ενός ιστορικού ντοκουμέντου.

Ενός ντοκουμέντου που περιλαμβάνει σημαντικά πολιτισμικά και πολιτικά στοιχεία που χαρακτήριζαν μια εποχή. Μια εποχή όπου ο χρόνος είχε αφήσει ανεπηρέαστα τα ανθρώπινα ιδανικά. Οι άνθρωποι «ήξεραν» -όπως και οι παλιοί χριστιανοί- γιατί ζούσαν και γιατί πέθαιναν.

Είναι βέβαια η ματιά των ηττημένων του Εμφυλίου και οι αρχαίοι πρόγονοι δεν ξεχνούσαν να υπενθυμίζουν: «Ουαί τοις ηττημένοις». Και η ματιά των ηττημένων είναι πολύ συχνά τελείως διαφορετική από εκείνη των νικητών.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/08/2006