Η φιλοσοφία της βαρεμάρας

Την έχουν περιγράψει σαν μια "μια ήμερη λαχτάρα χωρίς συγκεκριμένο στόχο" (Σοπενχάουερ), σαν "κτηνώδες και ακαθόριστο βάσανο" (Ντοστογιέφσκυ) και σαν "εισβολή του χρόνου στο κοσμικό σου σύστημα" (Μπρόντσκυ), αλλά ελάχιστοι από εμάς σήμερα μπορούν να εξηγήσουν επακριβώς τι είναι η βαρεμάρα. Το βιβλίο "Η φιλοσοφία της βαρεμάρας" ασχολείται με μια από τις μεγαλύτερες έγνοιες της εποχής μας, καθώς διερευνά τη φύση της βαρεμάρας, την καταγωγή της, πώς μας επηρεάζει και γιατί μοιάζει να μην μπορούμε να την ξεπεράσουμε ακόμη κι αν πολύ το επιθυμούμε. Ο Λαρς Σβέντσεν παρατηρεί το φαινόμενο όπως εκδηλώνεται στη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, την ποίηση, την ψυχολογία, τη θεολογία και τη λαϊκή κουλτούρα. Παρουσιάζει τις προ-ρομαντικές απόψεις για τη βαρεμάρα κατά τον μεσαίωνα, περιδιαβαίνει τις φιλοσοφικές διερωτήσεις από τον Πασκάλ μέχρι τον Νίτσε και από τον Καντ μέχρι τον Χάιντεγκερ και εξετάζει τις λογοτεχνικές απόπειρες κατανόησης του φαινομένου από τον Ρομαντισμό μέχρι σήμερα. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο, μοναδικό στο είδος του, πνευματώδες και διασκεδαστικό, παρότι καταπιάνεται μ' ένα πολύ σοβαρό ζήτημα, που τελικά αφορά τους πάντες, αφού μάλλον κανείς και καμιά δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν βαρέθηκε κάποια στιγμή στη ζωή του/της.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Μόνο σε σχέση με το άπειρο υπάρχει νόημα και σκοπός. Αν λείπει μια τέτοια σχέση, τα πάντα είναι χωρίς νόημα και χωρίς σκοπό». Η φράση ανήκει στον Φρίντριχ Σλέγκελ από την εποχή που ο Ρομαντισμός, θέτοντας το ζήτημα για την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, έφερε στην επιφάνεια και το θέμα της ενδιαφέρουσας ζωής.


Το θεωρητικό πλαίσιο των ιδεών του ρομαντικού κινήματος αλλά και οι φαινομενολογικές εξερευνήσεις του Μάρτιν Χάιντεγκερ μοιάζει να συνθέτουν τους δύο βασικούς πυρήνες ανάπτυξης του παρόντος βιβλίου. Ο Lars Svendsen (πανεπιστημιακός καθηγητής στη Νορβηγία) κάνει μια σύνοψη της φιλοσοφίας, από τον Πασκάλ και τον Ρουσό ώς τον Μπένγιαμιν και τον Αντόρνο, επαναφέροντας όλο τον σχετικό προβληματισμό της ευρωπαϊκής σκέψης περί της βαρεμάρας. Δεν παραμένει όμως μόνο στις φιλοσοφικές του προκείμενες. Η λογοτεχνία, η ψυχολογία, η θεολογία, η κοινωνιολογία, του δανείζουν άφθονο υλικό ώστε η ίδια η ματιά τής νεωτερικότητας να εισάγει κάθε δυνατή παράμετρο που θα μπορούσε να φωτίσει πολύπλευρα το θέμα.


Η βαρεμάρα προϋποθέτει την υποκειμενικότητα. Για να είναι σε θέση κάποιος να βαρεθεί, πρέπει να είναι σε θέση να εκλάβει τον εαυτό του σαν άτομο που μπορεί να κινηθεί σε διάφορα νοηματικά πλαίσια, δηλαδή να συγκροτείται ως υποκείμενο που θέτει την ύπαρξη νοήματος για τον εαυτό του και τον κόσμο.


Ο συγγραφέας προσεγγίζει τη βαρεμάρα κυρίως σαν ένα επιφαινόμενο του σύγχρονου πολιτισμού, ένα αποτέλεσμα «της κουλτούρας της βαρεμάρας» στην οποία όλοι μετέχουμε. Μπορεί στα κείμενα του Σενέκα να διαβάσαμε για το tedium vitae (κόπωση της ζωής), μια κατάσταση η οποία μοιάζει να συνδέεται απ' ευθείας με τα κείμενα του Μπέκετ για το «νοήμον τίποτε», φτάνοντας όμως στον Αντι Γουόρχολ -που συμβόλισε την ολοκληρωτική κατάργηση του προσωπικού νοήματος- αναγκαζόμαστε να συμφωνήσουμε με τους σύγχρονους θεωρητικούς που επιμένουν ότι η βαρεμάρα έχει γίνει το προνόμιο της νεωτερικότητας.


Είναι φανερό ότι αφού οι παραδοσιακές δομές τού νοήματος έχουν υποχωρήσει, η ήττα των ιδεολογιών και η απουσία του συλλογικού οράματος και της επαναστατικής δράσης έχουν αφήσει ελεύθερο το πεδίο για όλο και περισσότερο επιφανειακή ζωή. (Τα πάντα έχουν αισθητικοποιηθεί, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Μποντριγιάρ). Ο Αντι Γουόρχολ, που «επιδείκνυε τη βαρεμάρα του φορώντας την σαν ένα ακριβό χρυσαφικό», εξέφρασε μιαν άλλη πλευρά του Μεσιέ Τεστ του Πολ Βαλερί: το ίδιο το κενό· την απουσία· την εκμηδένιση.



Προσωπικό νόημα



Αλλά πόσο η ανεστιότητα του συλλογικού νοήματος και η βία της επανάληψης ενός «άδειου» χρόνου μπορούν, τελικά, να πλήξουν πρόσωπα που έχουν ενεργό εσωτερική ζωή και εσωτερικό χρόνο; Οι απόγονοι του Ρομαντισμού σήμερα μπορούν ακόμη να υπερασπίζονται το «προσωπικό νόημα», το ζήτημα της αυτοπραγμάτωσης καθεαυτήν -ένα νόημα το οποίο αρκετοί άνθρωποι μπορούν να συμμεριστούν. Μένει βεβαίως να συζητηθεί ποιο θα μπορούσε να είναι το εκάστοτε περιεχόμενο αυτής της νοηματοδότησης.


Ο Φίχτε, κάνοντας μιαν αυστηρή κριτική της εποχής του, θεώρησε υπεύθυνο για τη βαρεμάρα τον ατομικισμό που διαπερνά τη νεωτερικότητα. Για την απάλειψη του φαινομένου πρότεινε την απάλειψη της ατομικότητας και την ένταξη στον Οικουμενικό Λόγο. Ισως πράγματι μ' αυτή την πρόταση να συγκροτείται ένα καθολικό πνευματικό αξίωμα, μέσα από το οποίο το ον θα μπορούσε να επανέλθει στην αθωότητα της προσωκρατικής περιόδου, χωρίς την άγνοια αυτή τη φορά, αλλά για να απολαύσει τον καρπό της διαδρομής της αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου.


Αλλά πώς ηχεί σήμερα σ' έναν μέσο άνθρωπο η φράση «ένταξη στον Οικουμενικό Λόγο»; Πώς θα την αντιλαμβανόταν κανείς πρακτικά; Πόσο μάλλον αυτή την εποχή, που η πίστη στον Λόγο έχει εντελώς υπονομευτεί. (Η αίσθησή μου είναι ότι το όλο ζήτημα στην παρούσα ιστορική πραγματικότητα υπερβαίνει τη φιλοσοφία και εκτείνεται προς την επιστήμη της Ψυχανάλυσης και τις σύγχρονες θεωρίες και εφαρμογές της που αφορούν τη γλώσσα).


Για τον Πασκάλ, μόνο ο άνθρωπος χωρίς Θεό είναι καταδικασμένος στη βαρεμάρα. Στις «Σκέψεις» του -έργο που θέτει ένα συνολικό θεολογικό προβληματισμό- διαβάζουμε ό,τι ακριβώς έχει γραφτεί στον «Εκκλησιαστή» για την έλλειψη θεοσέβειας: Η απουσία της σχέσης με το θείο δημιουργεί ένα έλλειμμα, από το οποίο γεννιέται το αίσθημα της μηδαμινότητας και της απαξίας.


Ομως και οι -εντός του Θεού- μοναχοί πάσχουν από την «ακηδεία» -τον προνεωτερικό αυτό «δαίμονα»- μια κατάσταση την οποία για πρώτη φορά περιέγραψαν οι χριστιανοί Πατέρες της ερήμου. Βέβαια η ακηδεία (πηγή όλων των «αμαρτημάτων», σύμφωνα με τα θεολογικά κείμενα) είναι μια ειδική ποιότητα ελλείμματος που έχει σχέση με την ηθική και όχι με την ψυχολογία. (Ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία βάζει τους ακηδείς του να κλαψουρίζουν σε βαθύ βούρκο).


Στον Κίργκεγκορ η βαρεμάρα περιγράφεται σαν ένας δαιμονικός πανθεϊσμός: Το δαιμονικό είναι άδειο κι έτσι η βαρεμάρα μπορεί κι αυτή να ειδωθεί ως μία ανυπαρξία που διαποτίζει την πραγματική ζωή. Σαν αντίδοτο, ο Σοπενχάουερ προτείνει την παράδοση τού εαυτού στην αισθητική εμπειρία, και ιδιαίτερα στη μουσική απόλαυση.



Ο τρόμος του κενού



Ο Καντ εξετάζει την έννοια της βαρεμάρας στο πλαίσιο μιας ηθικής φιλοσοφίας και τη συνδέει άμεσα με την πολιτιστική εξέλιξη: Ο τρόμος του κενού -το horror vacui- είναι ο τρόμος της ύπαρξης που βαραίνει καθώς η περίσσεια του χρόνου αφήνει τον άνθρωπο ακάλυπτο μπροστά στο ερώτημα του θανάτου.


Ομως το μεγαλύτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον πάνω στο θέμα της βαρεμάρας παρουσιάζουν οι απόψεις του Χάιντεγκερ: συντηρώντας μια προσωπική θεολογική ματιά -απαλλαγμένη, φυσικά, από την κρατούσα αντίληψη περί θρησκευτικότητας- επιθυμεί να ξαναβρεί τις χριστιανικές εμπειρίες της «πληρότητας του χρόνου» έτσι όπως αναφέρονται στην «Επιστολή προς Γαλάτες». Βέβαια, στο δικό του κοσμοείδωλο αντικαθιστά τον Χριστό με τη χρονικότητα.


(Οι πρώτοι χριστιανοί δεν δέχονταν τον εγκόσμιο χρόνο του ημερολογίου, πίστευαν στη στιγμή, διά μέσου της οποίας μπορεί να συμβεί μια αποκάλυψη, μια συγκεκριμένη ιστορική βίωση).


Στο φιλοσοφικό σύμπαν του Χάιντεγκερ, η έννοια Dasein (να είσαι στον κόσμο) περιγράφει ένα όν που έχει κατανόηση του εαυτού του και της ύπαρξής του, ένα ον που αυτοερμηνεύεται και που μέσα από τις «διαθέσεις» του συνδέεται με «το έξω».


Αυτή η οπτική προσεγγίζει τη βαρεμάρα σαν μια προνομιακή θεμελιώδη διάθεση, που μας οδηγεί στην ουσία του προβλήματος του Είναι και του χρόνου.


Στη βαρεμάρα, το Dasein είναι φυλακισμένο στο χρόνο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να απελευθερωθεί ανοιγόμενο στον εαυτό του. Η απελευθέρωσή του γίνεται όταν κινηθεί αξιοποιώντας όλες τις δυνατότητές του για να συγχρονιστεί με τη στιγμή (der Augenblick) -τότε ακριβώς συμβαίνει μια ρήξη.


Ο φιλόσοφος βλέπει τον εαυτό του ως αγγελιοφόρο της σωτηρίας, καθώς μας καλεί να φέρουμε στην επιφάνεια την ουσιώδη διάσταση της ύπαρξης από το μέρος που κρύβεται: «Η στιγμή της θεάσης δεν είναι τίποτε άλλο παρά το βλέμμα τής αποφασιστικότητας (blick der Entschlossenheit), το οποίο, όταν πραγματώνεται πλήρως μια ενέργεια, ανοίγει και παραμένει ανοιχτό», γράφει. Εκεί ακριβώς, ο χρόνος προσφέρει άπειρες δυνατότητες και το Είναι μπορεί να αποκαλυφθεί μέσα στο Dasein.


Ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου, αν και επικεντρώνεται στο κενό μέσα στο οποίο έζησε το νεωτερικό υποκείμενο -ένα κενό συνώνυμο της απελευθέρωσης από την παράδοση και τις κλασικές νοηματικές δομές- δεν παύει να μας υπενθυμίζει ότι, και σήμερα, στο σύγχρονο κατακερματισμό του μεταμοντέρνου, η εσωτερική μας φωνή που ανθίζει στα βάθη της βαρεμάρας περιέχει την ίδια τη δυνατότητα της αυτογνωσίας.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/05/2006