Ο φόνος της οδού Μπελπότζο

Ένας φόνος, και η ψυχολογική διεργασία που οδηγεί σταδιακά τον δράστη στην ομολογία του εγκλήματός του -Τα γηρατειά, η ασθένεια και η λειτουργία του ονείρου ως αποκαλυπτικού μηχανισμού- Η προσπάθεια να παραταθεί η ζωή χάρη σε ένα φάρμακο που τελικά προκαλεί την επιθυμία για ήρεμο θάνατο.
Αυτά είναι τα θέματα των διηγημάτων του Ίταλο Σβέβο: «Ο φόνος της οδού Μπελπότζο», «Δυνατό κρασί» και «Το ιδιοσκεύασμα του δόκτορος Μένγκι». Τρία διηγήματα που προαναγγέλουν τα τρία του μυθιστορήματα-σταθμούς της σύγχρονης λογοτεχνίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εάν με μια εντελώς νηφάλια ματιά αποτιμούσαμε την παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή του αιώνα που πέρασε, σίγουρα ανάμεσα στα πρώτα ονόματα των πιο αξιόλογων συγγραφέων του καταλόγου μας θα κατατάσσαμε εκείνο του Ιταλού πεζογράφου και θεατρικού συγγραφέα Ιταλο Σβέβο (1861-1928). Κυρίως για το περίφημο μυθιστόρημά του «Η συνείδηση του Ζήνωνα» (1923).

Ο Σβέβο (ψευδώνυμο του Έτορε Σμιτς) εισήγαγε την ψυχολογική αφήγηση στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα και η ενδοσκοπική του γλώσσα, η οποία υπερκεράζει την εξωτερική, ρεαλιστική περιγραφή, δίκαια χαιρετίσθηκε με ενθουσιασμό από το δάσκαλό του της αγγλικής στην Τεργέστη, το μέγιστο Τζέιμς Τζόις. Φίλος, επίσης, και θαυμαστής των Πιραντέλο και Μοντάλε, ο Ιταλός δημιουργός δύο άλλων σημαντικών πεζών εκτός του «Ζήνωνα», του «Μία ζωή» και του «Γεροντικού μαρασμού», υπήρξε συγγενικός του πρώτου εκ των δύο συμπατριωτών του ως προς το σαρκασμό, τη λεπτή ειρωνεία και, κυρίως, ως προς την πρόσληψη του «αντικειμενικού» με ένα τρόπο διαθλασμένο, φιλτραρισμένο μέσα από το υπαρξιακό δράμα. Επηρεασμένος από τη φροϊδική θεωρία, παίζει μαζί της με πικρό χιούμορ, κυρίως στον «Ζήνωνα», καθώς ο ήρωας ψυχαναλύεται προσπαθώντας να θεραπευθεί από τη συνήθεια του καπνίσματος: ενός συμπτώματος άλλων πιο θεμελιωδών ψυχαναγκασμών και συμπλεγμάτων. Ο Ζήνων, κατά το γιατρό, απέκτησε την κακή συνήθεια του τσιγάρου για να ανταγωνισθεί τον πατέρα του και τώρα τη θεωρεί επιζήμια μόνο και μόνο για να αυτοτιμωρηθεί για την ανταγωνιστικότητά του. Αντίθετα ο Ζήνων δεν τρέφει αυταπάτες και θεωρεί ότι βασανίζεται από την τοξίνη του τσιγάρου, κατανοώντας ότι για να κόψει το κάπνισμα πρέπει να σταματήσει να καπνίζει και όχι να θεραπεύσει κάποια νεύρωσή του...

Η διανοητική και μελαγχολική θεματολογία του Σβέβο, πιραντελικής, εν μέρει, υφής όπως είπα, συνοψίζεται στην παρατήρηση που κάνει ο Ρίτσαρντ Κλάιν στο πνευματώδες δοκίμιό του «Τα τσιγάρα είναι θεσπέσια» για τον «Ζήνωνα»: «... Η απόφαση να μη λαμβάνεις αποφάσεις παράγει το ίδιο αποτέλεσμα που παράγει και το να λαμβάνεις, μονάχα που οδηγεί σε αυτό μέσω μιας περισσότερο πλάγιας διαλεκτικής διαδρομής. "Τώρα που γέρασα και κανείς δεν μου ζητάει τίποτε, συνεχίζω να εναλλάσσω το τσιγάρο με την απόφαση, και την απόφαση με το τσιγάρο. Τι έννοια έχουν σήμερα αυτές οι αποφάσεις; Μήπως όμοια με εκείνον το γέρο που τηρεί τους κανόνες υγιεινής, όπως τον περιγράφει ο Γκολντόνι, θα ήθελα να πεθάνω υγιής αφού έζησα όλη μου τη ζωή άρρωστος;". Να πεθάνει υγιής αφού έζησε μια ζωή άρρωστος, ιδού ο παράδοξος σκοπός που έχει ο ήρωας του Κάρλο Γκολντόνι, που παραλληλίζεται με τον Ζήνωνα του Σβέβο, του οποίου η επιδίωξη της υγείας μοιάζει καταδικασμένη να επιτευχθεί μονάχα όταν εκείνος κερδίσει την ελευθερία από κάθε ασθένεια, μια ελευθερία που εξασφαλίζει ο τάφος. Εγγενής στο παράδοξο αυτό είναι μια ακόμα συνέπεια που τείνει να επαναξιολογήσει την αξία της υγείας και της αρρώστιας: εφόσον η ζωή κύλησε μεσ' στην ακατάπαυστη επιδίωξη της υγείας, η ζωή είναι αρρώστια από την οποία μονάχα ο θάνατος θα τον γιατρέψει...».

Τον εξαιρετικό στιλίστα Σβέβο, που τον έκαναν γνωστό στην Ελλάδα (όπως τον Τζόις και τον Κάφκα), οι συγγραφείς της «Σχολής της Θεσσαλονίκης» (Ξεφλούδας, Δέλιος κ.ά.) στο Μεσοπόλεμο, γνωρίζουν οι νεότεροι σε πρόσφατες ολοκληρωμένες μεταφράσεις κατά τα τελευταία χρόνια. Πρωθύστερα διαβάσαμε τη «Συνείδηση του Ζήνωνα», τώρα έχουμε μπροστά μας τρία πρώιμα διηγήματα του Σβέβο, στα οποία ανιχνεύουμε δραματουργικά και εκφραστικά σπέρματα της μετέπειτα δημιουργικής πορείας του τελευταίου. Στο πρώτο απ' αυτά, που έδωσε και τον τίτλο του στον αντίστοιχο της μικρής συλλογής, παρακολουθούμε μια εν σμικρώ, ευσύνοπτη ανατομία της ψυχολογίας ενός δολοφόνου. Ο Τζόρτζιο είναι ένας άπορος νεαρός, που σκοτώνει για χρήματα. Μετά το έγκλημα και μέσα σε λίγες ώρες έχει ολοκληρώσει ένα μεγάλο εσωτερικό ταξίδι, με ελάχιστους εξωτερικούς σταθμούς σε γεγονότα που υψώνουν γύρω του το αναπόφευκτο τείχος της τιμωρίας του. Σ' αυτό το ταχυδράμα όχι μόνο η «συνείδηση», αλλά και ολόκληρη η άυλη υπόσταση του ήρωα τον διαβρώνουν προλαβαίνοντας τα απτά καθέκαστα. Αυτά τα τελευταία έρχονται απλώς να ντύσουν, να συνοδεύσουν τη διαδικασία της αόρατης παράστασης, η οποία προηγείται ως ιδέα του εμπράγματου. Και πάλι ο Πιραντέλο έχει το λόγο, αφού το υποκειμενικό βρίσκει έδαφος και κυριαρχεί.

Στο δεύτερο διήγημα μια διασκευασμένη φροϊδική «Ερμηνεία του ονείρου» υποστηρίζει την όλη ιστορία: ο ηλικιωμένος ήρωας, που διαιτάται επί χρόνια προσεκτικά λόγω επισφαλούς υγείας, σε κάποια δεξίωση ένα βράδυ παραβιάζει τους κανόνες και πίνει άφθονο κρασί, με αποτέλεσμα έναν άσχημο ύπνο με εφιαλτικά όνειρα. Στον κόσμο του ασυνειδήτου συναντιέται με παλιές ερωμένες, με φίλους και εχθρούς, την οικογένειά του, σε συμβολικές εικόνες του θανάτου του. Θα ήταν λάθος, βέβαια, να προσπαθήσει κανείς να προσπελάσει το στιλιστικό αυτό κομμάτι με ψυχαναλυτικού τύπου ερμηνείες, γιατί πρέπει πάντα να έχουμε ως δεδομένο ότι κάθε άξιος συγγραφέας βάζει τη δική του σφραγίδα στη θεωρία με σκοπό να αποκλίνει από την επιστημονική σύλληψη του ιστορούμενου. Εξάλλου και ο Φρόιντ, ως γνήσιος λογοτέχνης, ας μου επιτραπεί να πω, σε κάθε προσέγγιση ψυχικού συμπτώματος έκρυβε κάτω από την επιστημοσύνη και την αποδεικτική των θεωριών του φιλοδοξία το δημιουργικό, προσωπικό καταγραφέα.

Στο τρίτο πεζό, το πιο ώριμο πιστεύω, ένας ερευνητής γιατρός, ένας άλλος δόκτωρ Τζέκιλ, πολύ ελεύθερα φιλοτεχνημένος, που θέλει να εφεύρει ένα φάρμακο-ελιξίριο ζωής, καταλήγει σε ένα παρασκεύασμα κατατονίας: η επίδραση του φίλτρου αυτού συντελεί στην ανακούφιση από το αίσθημα του θανάτου. Η βιρτουοζιτέ του Σβέβο είναι αξιοθαύμαστη: κατορθώνει να συνδέσει την αγωνία του ήρωά του μέσα από σύντομα περιστατικά με το οικογενειακό και επαγγελματικό του περιβάλλον, με την άρνησή του να υπάρξει ως ένας ακόμα ανυποψίαστος στην ιλαροτραγωδία τού ζην: ως ένας δυναμικός, «υπερβολικά ζωντανός» με τη σφραγίδα του μοιραίου, η οποία τον υποσκάπτει και τον αφήνει εν πλήρει συγχύσει και αθώο και ένοχο.

Η μετάφραση του κ. Παναγιώτη Σκόνδρα βοήθησε την επικοινωνία μας με τα τρία αυτά μικρά, έξοχα προπλάσματα ενός βαρυσήμαντου έργου, που μπόρεσε, μαζί με άλλες πεζογραφικές προτάσεις του μοντερνισμού, να απελευθερώσει τη σύγχρονη λογοτεχνία από τα δεσμά της ηθογραφίας και να δει τον κόσμο εσωτερικά.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/11/2001