Ελευθέριος Βενιζέλος

Ο συγγραφέας ταξινόμησε το προσωπικό αρχείο του Ε. Βενιζέλου, το οποίο βρισκόταν στο Μουσείο Μπενάκη. Τα μελετήματα αυτά επαναθεωρημένα και μεταγλωττισμένα, καλύπτουν τέσσερις δεκαετίες της παρουσίας του Κρητικού πολιτισμικού. Τα θέματά του: η εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου, ο Βενιζέλος στην Κρήτη, φιλελευθερισμός και Μεγάλη Ιδέα, η φιλία με τον Τζέιμς Μπάουτσερ και η επιδίωξη της διαβαλκανικής συμμαχίας, η ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας-Τουρκίας, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις μετά τη συνθήκη της Λωζάνης, Βενιζέλος και Παπαναστασίου, το ευρωπαϊκό όραμα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η καταλυτική παρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου στην ελληνική πολιτική σκηνή μετέβαλε ριζικά την έκταση αλλά και την εσωτερική πολιτική δομή του ελληνικού κράτους και προσδιόρισε για πολλές δεκαετίες συλλογικές συμπεριφορές και πολιτικά αντανακλαστικά. Ο μύθος όμως του Βενιζέλου, όπως όλοι οι μύθοι, προϊόντος του χρόνου καταλήγει αναπόφευκτα γνωστικό αντικείμενο της αποστασιοποιημένης -όσο γίνεται- επιστημονικής έρευνας. Με τον όρο «έρευνα» δεν εννοούμε επιστημονικοφανή αναμασήματα παλαιών απόψεων, αλλά ενδελεχή προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας χωρίς στερεότυπα, με βάση πρωτογενή τεκμηριωμένα στοιχεία.

Λίγοι έχουν επιχειρήσει να προσπελάσουν το πλήθος αινιγμάτων που συνοδεύουν τη βενιζελική «μυθολογία». Διατυπώνονται ποικίλες υποθέσεις αλλά σπανίζει η διευρεύνηση ελληνικών και ξένων αρχείων, ακόμη και απλής ξένης βιβλιογραφίας. Τις περισσότερες φορές δεν λαμβάνεται καν υπόψη η διεθνής συγκυρία και διατυπώνονται αφορισμοί επαρχιωτικού χαρακτήρα. Αντιθέτως, η μέθοδος έρευνας και ανάλυσης του καθηγητού της Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Κ. Σβολόπουλου συνίσταται πρώτα στη διαπίστωση της δυναμικής του διεθνούς περιβάλλοντος και στη συνέχεια στην ανίχνευση των επιπτώσεων και των αντανακλάσεών της σε μια γεωπολιτικά και οικονομικά εξαρτημένη χώρα όπως η Ελλάδα. Γι' αυτό και οι έρευνές του ξεκινούν από τα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών των Μεγάλων Δυνάμεων, για να καταλήξουν στη διατύπωση συμπερασμάτων για τα καθ' ημάς. Ο Κ. Σβολόπουλος διαθέτει την πολύτιμη διπλή εμπειρία της ταξινόμησης των αρχείων του Ε. Βενιζέλου και του Κ. Καραμανλή. Αλλά τα ελληνικά αρχεία καθίστανται αξιοποιήσιμα μόνον όταν συσχετίζονται με τις διεθνείς εξελίξεις και τη δυναμική τους.

Στο πρώτο μελέτημα του τόμου (Η εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου: οι καθοριστικές παράμετροι), ο συγγραφέας διερευνά τις ιδεολογικές βάσεις αλλά και τους ελιγμούς του μεγάλου διπλωμάτη Βενιζέλου, άκαμπτου μαχητή στο επίπεδο των στρατηγικών επιλογών, αλλά και ευέλικτου διπλωμάτη στο πεδίο της τακτικής προσπέλασής τους, όπως τον χαρακτηρίζει. Η παρουσία του στο διπλωματικό στίβο εκτείνεται σε δύο περιόδους: η πρώτη, ώς το 1923, διαπνέεται από το αλυτρωτικό ιδεώδες, η δεύτερη, έκτοτε, από την απαρέγκλιτη εμμονή στο ιδεώδες της ειρηνικής συνεργασίας.



Η Μεγάλη Ιδέα

Στο δεύτερο μελέτημα (Ο Βενιζέλος στην Κρήτη: μία σκιαγράφηση) παρουσιάζεται ο Βενιζέλος πριν από το βενιζελισμό, στην κρητική προϊστορία του, ως επαναστάτης αλλά και ως σώφρων νεαρός ηγέτης που αντιτίθεται, το 1889, στην άκαιρη επαναστατική αναταραχή, επηρεασμένος από το γαλλικό φιλελευθερισμό -και ιδιαίτερα τον αστικό ριζοσπαστισμό του 19ου αιώνα- υπέρμαχος της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και αντίθετος στη φονταμενταλιστική θεωρία ότι η βελτίωση των εσωτερικών όρων της ημι-αυτόνομης κρητικής πολιτείας θα επιδράσει ανασταλτικά στο επαναστατικό φρόνημα των Κρητικών και στην ενωτική τους διάθεση.

Στο τρίτο μελέτημα (Φιλελευθερισμός και Μεγάλη Ιδέα: ιδεολογική τοποθέτηση και διπλωματικός προσανατολισμός) εξετάζεται η «οργανική σύναψη» της εθνικής ιδέας με τις φιλελεύθερες αρχές. Ιδιαίτερα σημαντική και ενδιαφέρουσα είναι η διερεύνηση της καθόλου ευθύγραμμης ιδεολογικής διαδρομής του Βενιζέλου, που φαίνεται από πρώιμη αρθρογραφία του, στην οποία διατυπώνει την αισιόδοξη άποψη ότι το νεοτουρκικό κομιτάτο θα διέσωζε όχι μόνον το πολυεθνικό οθωμανικό κράτος αλλά και τον ελληνισμό, από το διαμελισμό και την καταστροφή, θα έδινε δε τη δυνατότητα της πραγματοποίησης της Μεγάλης Ιδέας υπό την εκπολιτιστική της μορφή, στο πλαίσιο ενός συνταγματικού νεο-οθωμανικού κράτους. Αυτή η απροσδόκητα νεο-φαναριώτικη αντίληψη του Βενιζέλου -που θυμίζει εκπληκτικά αντίστοιχες και σύγχρονες αντιλήψεις του Ιωνος Δραγούμη, ας σημειώσουμε παρεμπιπτόντως- ναυάγησε όταν αποδείχτηκε ότι οι νεότουρκοι ήταν σκληροί εθνικιστές και αποσκοπούσαν στην εκκαθάριση του οθωμανικού κράτους από τις άλλες εθνότητες. Εξ ου και η οριστική προσχώρηση του Βενιζέλου στην αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης και της αποτίναξης της οθωμανικής κυριαρχίας.

Το πιο ενδιαφέρον και, κατά τη γνώμη μου, πιο αποκαλυπτικό μελέτημα της συλλογής είναι το τέταρτο (Η φιλία με τον Τζέιμς Μπάουτσερ και η επιδίωξη της διαβαλκανικής συμμαχίας: προσωπικοί παράγοντες και πολιτική συγκυρία), που αφορά την μυθιστορηματική προσωπικότητα του Βρετανού Τζέιμς Μπάουτσερ, αποφοίτου του κολεγίου Ιτον, ανταποκριτού της εφημερίδας «Times» στα Βαλκάνια, παρασκηνιακού παράγοντος που επηρέαζε με τις πληροφορίες και τις κρίσεις του τη διαμόρφωση της βρετανικής πολιτικής στην περιοχή, στενού φίλου του Χαριλάου Τρικούπη, εμπίστου Σέρβων, Μαυροβούνιων και Ρουμάνων ηγετών, καθώς και του βασιλιά της Βουλγαρίας Φερδινάνδου. Ο Μπάουτσερ ασπαζόταν τη φιλελεύθερη θεωρία, σύμφωνα με την οποία τα βρετανικά συμφέροντα ταυτίζονταν με τη χειραφέτηση των χριστιανικών λαών και όχι με την ακεραιότητα της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γι' αυτό και εργάστηκε στο παρασκήνιο, χρησιμοποιώντας τις επαφές του, για τη συγκρότηση του κοινού βαλκανικού μετώπου εναντίον της Τουρκίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο προσωπικός σύνδεσμος του Μπάουτσερ με τον Βενιζέλο υπήρξε καταλυτικός. Πολλά χρόνια πριν από την πολιτική ανάδειξη του Βενιζέλου, ο Μπάουτσερ υπήρξε υποστηρικτής του στους αγγλικούς κύκλους και σύνδεσμός του με το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών, μέντωρ και σύμβουλός του, μυστικός απεσταλμένος του -όταν ο Βενιζέλος είχε πια κατακτήσει την εξουσία- στις βαλκανικές ηγεσίες. Σενετέλεσε προφανώς στην προώθηση του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία, αλλά και συνέβαλε καθοριστικά σε παρασκηνιακό επίπεδο στην κατάλυση της οθωμανικής κυριαρχίας στη Βαλκανική.

Στο πέμπτο μελέτημα (Η Ελλάδα μετά τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου: στο μεταίχμιο κρίσιμων αποφάσεων), ο συγγραφέας εξετάζει την ελάχιστα μελετημένη περίοδο μεταξύ των Βαλκανικών Πολέμων και του Εθνικού Διχασμού. Ο ευέλικτος Βενιζέλος υποστήριζε πάλι την ελληνοτουρκική συνεργασία στο πλαίσιο μιας ευρύτερης Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Αλλά η έκβαση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησε άλλη μια φορά σε δραματική ανατροπή των δεδομένων και στη δυναμική διεκδίκηση των εθνικών δικαίων.

Στο έκτο μελέτημά του (Πολιτικός ηγέτης σε πολεμική περίοδο) ο Κ. Σβολόπουλος εξετάζει τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως πολιτικό ηγέτη σε πολεμική περίοδο, έχοντα ιδία ηγετική πολεμική εμπειρία από τις κρητικές εξεγέρσεις του 1897 και του 1905 εναντίον των Τούρκων και των Μεγάλων Δυνάμεων, οπαδό του δόγματος «ο πόλεμος είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την εμπιστευθεί κανείς στους στρατιωτικούς», συγκρουόμενο και επιβαλλόμενο στο διάδοχο-αρχιστράτηγο για την πορεία του ελληνικού στρατού προς τη Θεσσαλονίκη, ασχολούμενο προσωπικά με τη συγκρότηση αξιόμαχων ελληνικών δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη το 1916-17 και αποδεχόμενο στο Συνέδριο της Ειρήνης την εντολή των Συμμάχων για την κατάληψη της Σμύρνης, αγνοώντας τους στρατιωτικούς του συμβούλους, συναρτώντας δε πάντοτε τη διπλωματική με τη στρατιωτική ισχύ.

Στο έβδομο μελέτημα (Η απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας και Τουρκίας) διερευνάται η πατρότητα της ιδέας της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, που κατέληξε στη σχετική συμφωνία της 30ής Ιανουαρίου 1923, η οποία και, πρώτη φορά, αποδίδεται στον Βενιζέλο. Η επιλογή αυτή αποτέλεσε την απόρροια της αντικειμενικής στάθμισης των δεδομένων που προέκυψαν μετά τη βίαιη έξωση του Ελληνισμού από τη Μικρασία και τη ραγδαία φυγή του από την Ανατολική Θράκη, την επομένη της ανακωχής των Μουδανιών.

Στο όγδοο μελέτημα (Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις μετά τη Λωζάννη: η νέα δυναμική), αναλύεται η νέα δυναμική των ελληνοτουρκικών σχέσεων μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης. Η απεμπόληση, υπό τις νέες συνθήκες, από τους δύο ηγέτες, Βενιζέλο και Κεμάλ, κάθε μορφής εδαφικών διεκδικήσεων της μιας σε βάρος της άλλης χώρας επέτρεψε την αποκατάσταση κλίματος ειρήνης και συνεργασίας, υπό την αυτονόητη προϋπόθεση ότι δεν θα σημειωνόταν επάνοδος σε παρωχημένες πλέον επεκτατικές ή ηγεμονιστικές τάσεις.

Στο ένατο μελέτημα (Η αποκατάσταση των σχέσεων Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας: ιχνηλάτηση ενός ιστορικού ελιγμού), παρουσιάζεται ένα ελάχιστα γνωστό επεισόδιο της διπλωματικής μας ιστορίας: η διμερής ελληνογιουγκοσλαβική συμφωνία του Οκτωβρίου 1928. Σε αυτό φαίνεται η καταπληκτική ικανότητα του Βενιζέλου να κινείται άνετα στη διεθνή σκακιέρα, να εκμεταλλεύεται επιδέξια αντίρροπες δυνάμεις χωρίς να διαφαίνεται ίχνος εκβιασμού ή απειλής, όπως όταν χρησιμοποίησε το ελληνο-ιταλικό σύμφωνο για να εξισορροπήσει τις σερβικές πιέσεις προς τη Θεσσαλονίκη και, κατόπιν, τις γαλλικές υψηλές του διασυνδέσεις για να οδηγήσει τη Γιουγκοσλαβία στην αποδοχή συμφωνίας με την Ελλάδα, χωρίς ταυτόχρονα να υποκύψει σε καμιά απολύτως σερβική απαίτηση.



Κύπρος και Αγγλία

Στο δέκατο μελέτημα (Η αντιμετώπιση της κυπριακής κρίσης του 1931: εθνική εγρήγορση και ηγετική υπευθυνότητα), ο Βενιζέλος, βέβαιος ότι η Αγγλία δεν θα παραχωρήσει ποτέ αυτοδιάθεση στους Κυπρίους υπό πίεση και πιθανώς ελπίζοντας αλλά και προετοιμάζοντας το έδαφος για κάποια μελλοντική φιλική διευθέτηση, δεν θα διστάσει να συγκρουσθεί με το λαϊκό αίσθημα προκειμένου να αποτρέψει μια αδιέξοδη αντιπαράθεση, η οποία, χωρίς να συμβάλει στην προώθηση του εθνικού θέματος, θα απέβαινε επιζήμια και για τα γενικότερα συμφέροντα της χώρας.

Στο ενδέκατο μελέτημα (Βενιζέλος και Παπαναστασίου: προσεγγίσεις της ιδέας διαβαλκανικής συνεργασίας), διερευνάται το πρόβλημα της διαβαλκανικής συνεργασίας μέσα από την πολιτική σκέψη και πράξη του Βενιζέλου και του συνεργάτη-αντιπάλου του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Ο Βενιζέλος, ρεαλιστής και με μακρά κυβερνητική εμπειρία, κινήθηκε ως πρωθυπουργός στα όρια του εφικτού, συμβάλλοντας στη βελτίωση του κλίματος στα Βαλκάνια μέσω μιας Βαλκανικής Ενώσεως που θα παγίωνε την ειρήνη, θα προωθούσε την οικονομική συνεργασία και θα μείωνε το βαθμό εξάρτησης από τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Στο τελευταίο μελέτημά του (Το ευρωπαϊκό όραμα), ο συγγραφέας παρουσιάζει το εν πολλοίς άγνωστο ευρωπαϊκό όραμα του Βενιζέλου κατά την αισιόδοξη δεκαετία του '20, όταν μεγάλοι Ευρωπαίοι οραματιστές σχεδίαζαν μιαν ενιαία Ευρώπη με κοινούς θεσμούς. Αλλά μόνο μια μικρή μειοψηφία ευρωπαϊκών χωρών ανταποκρίθηκε έμπρακτα -ανάμεσά τους και η Ελλάδα του Βενιζέλου «Ενθουσιώδης και χωρίς αμφιβολίες για το μέλλον της Πανευρώπης», χαρακτηριζόταν από τον Γκουτενχόβε-Καλέργι.

Η τεκμηριωμένη ανάδειξη άγνωστων πτυχών της προσωπικότητας και του έργου του Ελευθερίου Βενιζέλου από τον Κ. Σβολόπουλο καθίσταται επίκαιρο μάθημα διπλωματίας, πολιτικής σκέψης και ηθικής και τονίζει την απουσία ηγετών του βεληνεκούς του σε εποχές το ίδιο ή και περισσότερο δύσκολες και επικίνδυνες από τη δική του.



ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/05/2001