Η παραφωνία

Μπορεί μια ασήμαντη παραφωνία να διαλύσει τη ζωή ενός ανθρώπου; Τι ακριβώς συνέβη κατά τη διάρκεια εκείνης της πρόβας; Γιατί ο μαέστρος της χορωδίας κρύβει τόσο μίσος μέσα του; Ο Φι, ένας ερασιτέχνης μουσικός, περικυκλωμένος από κακόηχες παρτιτούρες και φάλτσες νότες, πέφτει, στην ενέδρα των "αρχιμουσικών" αυτού του κόσμου.
Όμως ο Φι δεν μπορεί να θυμηθεί εκείνη του την παραφωνία, είναι καλός τραγουδιστής και σίγουρος ότι ποτέ δεν παραφώνησε, όσο κι αν επιμένουν ο μαέστρος κι οι φίλοι του. Πασχίζοντας να αποδείξει ότι άδικα του καταλογίζουν εκείνη την καταραμένη παραφωνία, ανακαλύπτει ότι τίποτα πλέον δεν είναι αυτονόητο και ότι η καλλίφωνη ζωή του είναι ένα κακόγουστο αστείο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Δημήτρης Σωτάκης εισέβαλε στην πεζογραφία από την «Πράσινη πόρτα». Δεν συστήθηκε στη λογοτεχνία με την παραπάνω νουβέλα (είχε προηγηθεί το 1997 το μυθιστόρημα «Το σπίτι»), αλλά τότε ήταν που έδωσε σε κριτική και αναγνωστικό κοινό σοβαρούς λόγους για να τον προσέξουν. Σημαντικότερος από αυτούς τους λόγους ήταν η δεξιοτεχνία με την οποία χειριζόταν το στοιχείο του παράδοξου, του άλογου, δομικό υλικό τόσο της νουβέλας όσο και αρκετών διηγημάτων της συλλογής που ακολούθησε («Εντεκα ερωτικοί θάνατοι»). Στις ιστορίες του το παράλογο φορτίζεται με επιδράσεις διαβρωτικές στη ζωή των ηρώων. Παρεισφρέει αιφνιδιαστικά σε μια αφυδατωμένη, κατά κανόνα, καθημερινότητα ένα ανύποπτο κακό που επιβουλεύεται με ύπουλες και αφύσικες διαδικασίες την ψυχική ισορροπία και γαλήνη συνηθισμένων -κατά τα φαινόμενα- προσώπων, μέχρι να επικρατήσει ολοσχερώς. Βέβαια οι αποδέκτες των δεινών διαθέτουν την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση για να διαισθανθούν τη βαρύτητα των επικείμενων συμφορών. Οι ήρωες είναι, εν τέλει, εκείνοι που επιτρέπουν τη διασάλευση της πραγματικότητας από υποχθόνιες και απροσδιόριστες πάντα δυνάμεις. Η υποβλητική ανάπτυξη και ο σταδιακός σχηματισμός μιας διαταραγμένης ιδιοσυστασίας συγκαταλέγονται στα ξεχωριστά χαρακτηριστικά της συγγραφικής τεχνικής. Καθώς επίσης, ο αβίαστος τρόπος με τον οποίο ο Σωτάκης συνδυάζει την ειρωνική οπτική με καταστάσεις αμιγώς επώδυνες και η πειστικότητα με την οποία εισάγει το παράξενο σε ένα παραπλανητικά ρεαλιστικό περίγραμμα. Στο νέο του μυθιστόρημα ξαναβρίσκουμε τα βασικά μοτίβα της «Πράσινης πόρτας». Πέρα από την αναγνωστική συγκίνηση, τα δύο βιβλία συγκλίνουν σε πολλά ακόμα σημεία που έχει ενδιαφέρον να επισημανθούν.



Καφκική ατμόσφαιρα



Η πράσινη πόρτα ήταν μια εφιαλτική παραφωνία στον μικρόκοσμο του ήρωα που εξελίχτηκε σε θανάσιμη εμμονή. Τώρα τον πρωταγωνιστή εξοντώνει η παραφωνία στην κυριολεκτική της έννοια. Ο,τι αντιπροσώπευε η τέχνη της γαστριμαργίας για το μάγειρα της νουβέλας, αντιπροσωπεύει η τέχνη της μουσικής για τον ήρωα του παρόντος μυθιστορήματος. Και εδώ ένα πρόσωπο μοναχικό, φιλήσυχο, ασφαλισμένο σε μια αποστραγγισμένη, άρρυθμη καθημερινότητα καταδιώκεται από μια ιδιότυπη απειλή, μια παράλογης έντασης κατηγορία. Και εδώ η ατμόσφαιρα είναι έντονα καφκική (πολύ περισσότερο συγκριτικά με τη νουβέλα) με διακριτές παραπομπές στη «Δίκη». Αυτή τη φορά ο συγγραφέας παραιτείται από την καθολική εποπτεία και την αντικειμενικότητα του τριτοπρόσωπου αφηγητή και αναθέτει στον ήρωα την εξιστόρηση της περιπέτειάς του. Οπως λοιπόν μας ομολογεί ο ίδιος, μοιράζει τις μέρες του ανάμεσα σε μια βαρετή δουλειά γραφείου και την ερασιτεχνική ενασχόλησή του με το τραγούδι, συμμετέχοντας στη χορωδία ενός πολιτιστικού κέντρου. Η δυστυχία του αρχίζει να υφαίνεται όταν ο διευθυντής του κέντρου τον επιπλήττει αυστηρά για το παράπτωμα της παραφωνίας που διέπραξε σε μία από τις πρόβες της χορωδίας. Ο κατηγορούμενος αδυνατεί να ανακαλέσει στη μνήμη του το σφάλμα του, όπως επίσης δεν κατανοεί τη σφοδρότητα της οργής που αυτό επέσυρε. Οταν δέχεται εξίσου βάναυση αντιμετώπιση από τον μαέστρο του, η αυτοσυγκράτησή του κλονίζεται βαθμιαία. Αρχικά, καταλογίζει στους κατηγόρους του το ελαφρυντικό της παραφροσύνης και οπλίζεται με αδιαφορία, καθώς όμως η ζωή του αλλοιώνεται σημαντικά από τις συνέπειες της κατηγορίας παραδίδεται ολοένα στον τρόμο, την τρέλα και την εξαθλίωση. Αποχωρεί από τη χορωδία, νιώθει ότι τον κατασκοπεύουν διαρκώς, οι συνάδελφοί του σχολιάζουν το μοιραίο φάλτσο του, λαμβάνει απειλητικές επιστολές, μέχρι που χάνει τη δουλειά του και εξορίζεται από το σπίτι του. Η θερμή υποστήριξη του μοναδικού του φίλου και η ευτυχισμένη ερωτική σχέση του με μια κοπέλα συμβάλλουν στην εφήμερη ανακούφισή του. Ομως στην τελευταία σελίδα οι δύο συμπαραστάτες του θα του δείξουν ένα άλλο πρόσωπο. Οπως η κατακλείδα της «Πράσινης πόρτας» φώτιζε την οριστική καταρράκωση του ήρωα με μια υποψία ανάτασης, έτσι και εδώ ο αφηγητής, μολονότι πλήττεται άγρια από τους αφανείς εχθρούς του, ανακαλύπτει στα συντρίμμια της καθημερινότητάς του πρωτόφαντες ευτυχίες. Βέβαια, τώρα η αισιοδοξία όσο απροσδόκητα εισβάλλει τόσο βίαια γκρεμίζεται. Αυτό που έγινε αντιληπτό σαν ελάχιστη δυσαρμονία, ένα ανεπαίσθητο παραστράτημα της φωνής, προξενεί έναν ισχυρό κλονισμό στην πραγματικότητα, απορυθμίζοντας την κανονικότητα-τονικότητά της. Η τέχνη για τον ήρωα δεν συνιστά πια καταφύγιο, προσωπική έκφραση και μέσο εξωραϊσμού της άχρωμης ζωής του, αλλά υπενθύμιση ενός επονείδιστου λάθους και της ανικανότητάς του να ανταποκριθεί στη μύχια, την πλέον ζωτική επιθυμία του.



Παράδοξος εφιάλτης



Ο Σωτάκης δημιουργεί πολύ αποτελεσματικά ένα κλίμα φόβου διασφαλίζοντας την εντατική παρουσία του αναγνώστη του. Οι ανεξήγητες μεταπτώσεις των καιρικών συνθηκών, ο απροσδιόριστος τόπος, η ρευστότητα του παροντικού χρόνου, χρόνου αδυσώπητης ανασφάλειας, η εσκεμμένη παράλειψη της παραμικρής ένδειξης για την εποχή και σε συνδυασμό η απουσία κάθε τεχνολογικής ευκολίας, όπως, για παράδειγμα, των κινητών τηλεφώνων (η χρήση τους θα επιβαλλόταν σχεδόν σε κάποια σημεία της πλοκής) συνθέτουν ένα εξωπραγματικό σκηνικό στο οποίο μένουν να εκτυλιχθούν τα πλέον απίθανα και τρομακτικά. Ομως ο συγγραφέας έντεχνα παρατείνει τη δυναμική επίθεση και συνεπώς αποκάλυψη των σκιωδών διωκτών, οδηγώντας τα πρόσωπά του στα όρια των ψυχικών τους αντοχών και πρωτίστως της λογικής τους. Μόνον όταν το αρραγές ρεαλιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται οι ήρωες εξαντλήσει εντελώς τις δυνατότητές του, αποδειχθεί, δηλαδή, ανεπαρκές για να υποδείξει την εστία της δυσφορίας τους, ανοίγονται οι απεριόριστες προοπτικές του παράδοξου. Επίσης, ο Σωτάκης εντείνει έξυπνα την παραδοξότητα της μυθοπλασίας του με το να βάζει τον ήρωα να αμφισβητεί την ευστάθεια όλων όσα υφίσταται και συνάμα την ψυχική του υγεία· τον βάζει, επομένως, να μιλάει και εξ ονόματος του αναγνώστη, να συμμερίζεται το σκεπτικισμό του για την πιθανότητα τόσο αλλοπρόσαλλων καταστάσεων. Μία από τις απολαύσεις του μυθιστορήματος έγκειται σ' αυτό ακριβώς το παιχνίδι του συγγραφέα με τον αναγνώστη. Ο τελευταίος, αν και υποψιάζεται, από την αρχή, περίπου, της ιστορίας, μια έκβαση υπεράνω κάθε υποψίας και αληθοφάνειας, δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό μιας εύλογης εξήγησης. Παράλληλα, το βιβλίο (να επαναλάβω, όπως ακριβώς και η «Πράσινη πόρτα») μπορεί να διαβαστεί σαν ένα ζοφερό παραμύθι, μια σκοτεινή αλληγορία για σύγχρονα άγχη και προσωπικά αδιέξοδα. Ο συγγραφέας σμιλεύει το ψυχογράφημα του ήρωα με τρόπο βραδυφλεγή, φέρνοντας σταδιακά στην επιφάνεια άκρως ανησυχητικά γνωρίσματα, γνωρίσματα μιας πάσχουσας προσωπικότητας, σε οριακό σημείο. Η μονοτονία, η ανακύκλωση των ίδιων δραστηριοτήτων, η περιχαράκωση σ' έναν σαφώς οροθετημένο ιδιωτικό χώρο που ενθαρρύνει το μηρυκασμό και τη διόγκωση φοβιών και εμμονών, η αποξένωση που από επιλογή καταντάει φυλακή, αλλά κυρίως η συμμορία των «άλλων» και η σύγκρουσή της με το «εγώ», όλα αυτά συνωμοτούν στην πνευματική διαταραχή του ήρωα. Στην ουσία, μέσα από έναν επεκτατικό τρόμο που γίνεται ολοένα πιο δυσβάσταχτος, το κεντρικό πρόσωπο τίθεται μπροστά σ' ένα πιεστικό δίλημμα: Να απομακρυνθεί από αυτούς που τον κατηγορούν και εργάζονται για την εξόντωσή του ή να επιχειρήσει μια παρακινδυνευμένη συνθηκολόγηση μαζί τους; Σε κάθε περίπτωση, καλείται να αρνηθεί ένα κομμάτι του εαυτού του, την καλλιτεχνική του ιδιοσυγκρασία. Ετσι αυτομάτως προκύπτουν τα άκρα της γνωστής διελκυστίνδας, η τέχνη και η ζωή. Μέσα στον κοινωνικό του περίγυρο ο διωκόμενος ήρωας αισθάνεται ξένο σώμα, ενώ στο περιθώριο αυτού του καταφανώς πολέμιου περιβάλλοντος καταλήγει ένα ανθρωπόμορφο ζώο. Πού οφείλει να αναζητήσει την ενδιάμεση, βιώσιμη ζώνη; Πώς επιδιορθώνεται η διασαλευμένη αρμονία της ζωής; Ο συγγραφέας δεν υποδεικνύει διεξόδους. Υπαινικτικά μόνο καταδεικνύει πώς μικρά σφάλματα, αθέλητες, ανεπίληπτες κακοφωνίες μπορεί να απολήξουν σε μη αναστρέψιμους εφιάλτες. Η πολύ μεθοδική δόμηση του μυθιστορήματος επιτρέπει στο συγγραφέα να ελέγχει τόσο την πορεία της κατάρρευσης του ήρωα όσο και την ταυτόχρονη διακλάδωση υπόγειων σχολιασμών. Δεν έχει γίνει, ωστόσο, ανάλογη δουλειά στη γραφή. Η γλώσσα υποχωρεί μπροστά στη ροή της αφήγησης. Επαναλήψεις λέξεων, φραστικές κοινοτοπίες, συντακτικές αβλεψίες, αφρόντιστα ή υπερβολικά ξερά λεκτικά σύνολα ζημιώνουν ένα, ως επί το πλείστον, άρτιο αποτέλεσμα.

Ο Σωτάκης και με αυτό το μυθιστόρημα απέδειξε την ιδιαίτερη επιδεξιότητά του στην εκμετάλλευση εξωλογικών στοιχείων για την απόδοση επίκαιρων ανησυχιών. Ασκούμενος μάλιστα σε ένα μυθοπλαστικό πεδίο παραμελημένο μάλλον από τους Ελληνες ομοτέχνους του, έχει αναμφίβολα κάθε προοπτική να αναδειχθεί σε μια αξιόλογη δύναμη της σύγχρονης πεζογραφίας.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/09/2005