Τι οφείλει η Ευρώπη στους Έλληνες

Ο Thomas Alexander Szlezak, στο βιβλίο του:
''Τι οφείλει η Ευρώπη στους Έλληνες'' (πρωτότυπος τίτλος Was Europa den Griechen verdankt. Von den Grundlagen unserer Kultur in der griechischen Antike), εξετάζει την απήχηση της ελληνικής αρχαιότητας στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας μέσα από μια πλουραλιστική ματιά που στοχεύει σε ποικίλες πολιτιστικές πλευρές του αρχαίου ελληνικού κόσμου.

Οπως δηλώνει ο Szlezak, σκοπό του αποτελεί η ανάδειξη ουσιαστικών πτυχών του ελληνικού πολιτισμού από τον Ομηρο ως τον κοσμοπολιτισμό της Στοάς. Μέσα από τα δώδεκα κεφάλαια του βιβλίου επιχειρεί μια αναδρομή στον Ομηρο και στην ευρωπαϊκή αντίληψη περί λογοτεχνίας στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, στη νέα υφή του πρώιμου ελληνικού λυρισμού, στα ερωτήματα που έθεσαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, στη θεματολογία γύρω από την εορτή, τους Ολυμπιακούς Αγώνες, τον νικητή και τον επινίκιο ύμνο από τον Πίνδαρο, στην αθηναϊκή δημοκρατία και στην ποίηση της πόλεως, στον σχετικισμό των σοφιστών, στην απαρχή του ιστορικού στοχασμού με τους Ηρόδοτο και Θουκυδίδη, στις έννοιες του θείου νόμου και του προσωπικού δαιμονίου στον Σοφοκλή και στον Σωκράτη, στο θέατρο και στο πνεύμα της εποχής στους Ευριπίδη και Αριστοφάνη, στη θεμελίωση της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και στο κοσμοπολίτικο πνεύμα του ελληνικού πολιτισμού.

Χωρίς την ελληνική αρχαιότητα, παρατηρεί ο Szlezak, η Ευρώπη δεν θα ήταν αυτό που είναι σήμερα. Η ανυπέρβλητη πολιτιστική δυναμική του οδήγησε συχνά τον ευρωπαϊκό πολιτισμό σε ρήξεις και άλματα, καθώς και σε καινούργιες απαρχές, με φωτεινό παράδειγμα την Αναγέννηση. Οι αξίες και οι ιδέες του αρχαίου Ελληνισμού κατόρθωσαν να αντισταθούν σε εφήμερες πολιτικές ιδεολογίες με προσπάθειες να προβληθούν προς ίδιον όφελος.

Αν, κατά τους νεότερους χρόνους, κάποιες αρνητικές πλευρές βαρύνουν την ευρωπαϊκή συνείδηση, δεν θα πρέπει να συνδεθούν με τον Ελληνισμό, παρ' όλη την επισήμανση ορισμένων καταβολών τους στις αντιλήψεις των αρχαίων. Π.χ., το εμπόριο των σκλάβων της αποικιοκρατίας και η γενοκτονία του 20ού αιώνα δεν έχουν καμία ιστορική σχέση με την αρχαία δουλεία, από την οποία απουσίαζε κάθε φυλετικός προσανατολισμός· ακόμη, η τυραννική εξουσία της Αρχαιότητας ουδέποτε προκάλεσε γεγονότα που θα μπορούσαν να συγκριθούν με νεότερα καθεστώτα πολιτικής τυραννίας.

Σε πολλά θετικά στοιχεία όμως στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής σκέψης και τέχνης προκύπτει άμεση συνέχεια ή απλή εξάρτηση από την αρχέγονη ελληνική παράδοση. Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνεται στο ζήτημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπου αναγνωρίζονται προδρομικές μορφές τους, ενώ στον χώρο της ευρωπαϊκής τέχνης συνεχής είναι η ανάμνηση της ελληνικής γλυπτικής στην απεικόνιση του ανθρωπίνου σώματος και η ερμηνεία του κόσμου με την εικόνα στο ανθρώπινο όσο και στο θεϊκό επίπεδο.

Ο συγγραφέας διευκρινίζει ακόμη ότι όλα όσα συνιστούν την ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν είχαν μόνο ελληνική αφετηρία. Γίνεται λόγος για το ρωμαϊκό δίκαιο με την ενσωμάτωση διαφόρων γερμανικών παραδόσεων, καθώς και για τον ρόλο του χριστιανισμού, ένα θεμελιακό κεφάλαιο της ευρωπαϊκής παιδείας, που συνιστά μέρος της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης στον βαθμό που η γλώσσα των πρωτοχριστιανικών και πατερικών κειμένων ήταν η ελληνική. Εν τούτοις, ο χριστιανισμός έφερε με την Παλαιά Διαθήκη στοιχεία ενός άλλου πολιτισμού που από πολλές απόψεις δεν εναρμονιζόταν ούτε με τον ελληνισμό ούτε με τον ρωμαϊκό πολιτισμό.

Εκείνο που διαχωρίζει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό από τους πολιτισμούς της Ανατολής - κάτι που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε την αντιπαράθεση των πολιτισμών που βιώνουμε σήμερα - είναι, σύμφωνα με τον Szlezak, ότι καμία φάση της ιστορίας τους δεν ανταποκρίνεται στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα, με τις ελληνικές καταβολές του τις σχετικές με τη βούληση για πολιτική και για διανοητική ελευθερία, όπως ερμηνεύθηκε από τον Καντ.

Κλείνοντας τη μελέτη του ο Szlezak αποδίδει την ακτινοβολία του ελληνικού πολιτισμού στον χώρο της Μεσογείου στο γεγονός ότι, ενώ δεν ήταν έκφραση στρατιωτικής ή οικονομικής δύναμης, εξαρχής παρουσιάζει τάση υπέρβασης των στενών ορίων του με την αναγνώριση του ξένου και το άνοιγμα προς άλλους πολιτισμούς, επιβεβαιώνοντας με τον τρόπο αυτόν την εμβέλεια του κοσμοπολιτισμού του.

Τα θέματα αυτά, που διαπραγματεύονται από τον Thomas Alexander Szlezak με τρόπο έγκυρο και γλαφυρό, αναδεικνύονται από την ελληνική μετάφραση από ομάδα διακεκριμένων ειδικών υπό τον συντονισμό των Λ. Γ. Μπενάκη και Κ. Γαρίτση. Μια εκτενής βιβλιογραφία και ένα γενικό ευρετήριο καθιστούν το βιβλίο χρήσιμο και συνάμα ευχάριστο ανάγνωσμα για το ελληνικό κοινό.