Ο μύθος των "σοφών της Σιών"

Από το οπισθόφυλλο του βιλίου

Κριτική:

Κριτική:

Ο μύθος της εβραϊκής συνωμοσίας

Γιατί δεν έχει πάψει μέχρι και σήμερα να συναντά μεγάλη αποδοχή;

Μπορούμε και επιβάλλεται να το πούμε εξαρχής και χωρίς περιστροφές: η έκδοση του βιβλίου του φιλοσόφου, ιστορικού των ιδεών και πολιτειολόγου Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ για τον μύθο των «Σοφών της Σιών» καλύπτει με μεγάλες αναλυτικές αξιώσεις ένα βασικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία τη σχετική με ένα πρόβλημα που τροφοδότησε κατά το παρελθόν, αλλά και συνεχίζει να εμψυχώνει, όλα τα επικίνδυνα και ακραία αρνητικά πάθη κατά του εβραϊκού λαού. Προσωπικά, δεν έχουμε υπόψη μας άλλη τέτοια κριτική, ολοκληρωμένη και πολυεπίπεδη, μελέτη, στην ελληνική πάντα βιβλιογραφία, η οποία να συνδυάζει, με μεγαλειώδη πράγματι τρόπο, τη λεπτομερειακή ιστορική έρευνα που αποδεικνύει, πολλαπλώς και αναντίρρητα, ότι τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» είναι ένα χυδαίο πλαστογράφημα της ρωσικής τσαρικής μυστικής αστυνομίας των αρχών του 20ού αιώνα, με τη γενοκτονική ιδεολογία του αντισημιτισμού που απορρέει από αυτά τα «Πρωτόκολλα».

Ο Ταγκιέφ παρουσιάζει βήμα βήμα, στηριζόμενος σε πλήθος ιστορικών ντοκουμέντων, την επινόηση του σχετικού μύθου και την κυκλοφορία του, από την πρώτη δημοσίευση των «Πρωτοκόλλων», το 1903 αποσπασματικά και το 1905 σε ολοκληρωμένη μορφή, μέχρι και τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου κατά των Δίδυμων Πύργων στη Νέα Υόρκη. Το βάρος, βέβαια, της εξαντλητικής κριτικής παρουσίασης πέφτει κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στα χρόνια της επινόησης του μύθου από την τσαρική Ρωσία, όπου ο ορθόδοξος μυστικιστής Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Νίλους (1862-1929) δημοσιεύει το «ντοκουμέντο» των «Πρωτοκόλλων» ως παράρτημα στο θρησκευτικό βιβλίο του «Το Μεγάλο μέσα στο Μικρό, ο Αντίχριστος ως επικείμενη πολιτική δυνατότητα» (1905). Ο στόχος είναι προφανής: να συσχετισθεί άμεσα η «έλευση» του Αντίχριστου με τους Εβραίους, να πεισθεί ο ρωσικός χριστιανικός πληθυσμός ότι οι Εβραίοι «ενσαρκώνουν» τον Αντίχριστο. Με τη σκόπευση αυτή, οι Εβραίοι χρεώνονται όλα τα κοινωνικά και οικονομικά δεινά που πλήττουν τη χώρα την περίοδο αυτή, ώστε να «νομιμοποιηθεί» η εσωτερική πολιτική του Τσάρου Νικολάου Β' και να δικαιολογηθούν όλα τα αντι-εβραϊκά πογκρόμ.

Εντούτοις, παρά τις κατ' επανάληψη έγκυρες επιβεβαιώσεις, ήδη από το 1921, για την ανυπαρξία των «Πρωτοκόλλων», παρά, δηλαδή, την αποκάλυψη ότι αυτά συντάχθηκαν από την Οχράνα, την τσαρική μυστική αστυνομία, η διακίνηση και υποδοχή του σχετικού μύθου της συνωμοσίας (οι Εβραίοι κατέχουν το χρήμα, συνωμοτούν και θέλουν να γίνουν κυρίαρχοι του κόσμου, καθορίζουν την τύχη του, διαθέτουν προσβάσεις σε όλες τις κυβερνήσεις, οι οποίες τους υπηρετούν συνειδητά ή ασυνείδητα κ.λπ.) δεν έπαψε, το αντίθετο, να σημειώνει ιδιαίτερες επιτυχίες. Γιατί; Αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα που θέτει ο Ταγκιέφ στο βιβλίο του και στο οποίο απαντά κατά τη γνώμη μας με θαυμαστή επάρκεια και πρωτοτυπία.

Η «διαβολική αιτιότητα»

Σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή, ο συγκεκριμένος μύθος λειτουργεί στη βάση της λεγόμενης «διαβολικής αιτιότητας». Οταν κάποιοι τον επικαλούνται, το κάνουν για να υποδείξουν έναν εχθρό, στην περίπτωση των Εβραίων τον «απόλυτο» προς εξόντωση εχθρό, όπως συνέβη στη ναζιστική Γερμανία, δηλαδή μία εδραία αιτία η οποία θεωρείται η αφετηρία όλων των δεινών. Αλλά εδώ χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, αφού η επίκληση αυτού του μύθου συνδυάζει μια ορισμένη ανορθολογικότητα με έναν σιδερένιο ορθολογισμό. Μέσα σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούν η ορθολογική εργαλειακότητα και η τεχνοκρατική ουτοπία, η επίκληση του μύθου μπορεί μεν να υποδεικνύει μια ορισμένη επιστροφή του «ανορθολογικού», ωστόσο, ο ίδιος ο μύθος διαθέτει μια εσωτερική άκαμπτη ορθολογικότητα, αυτήν της αιτιώδους εξήγησης. Ολα παραπέμπουν σε μία και μοναδική αρχική γενεσιουργό αιτία, αφού, σύμφωνα με τον Λ. Πολιακόβ, έναν από τους σημαντικότερους και πρωτοπόρους ερευνητές του αντισημιτικού/αντισιωνιστικού συνδρόμου, «το πνεύμα των ανθρώπων γοητεύεται από τη στοιχειώδη και εξαντλητική αιτιότητα».

Οι λειτουργίες του μύθου

Στο πλαίσιο αυτό, ο Ταγκιέφ θα επεξεργαστεί και θα υποδείξει ένα σχήμα αποτελούμενο από πέντε λειτουργίες που εξηγούν την επιτυχία του μύθου της «παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας». Η πρώτη λειτουργία: όλα εξηγούνται διά της απλούστευσης. Ο μύθος προσφέρει το κλειδί της γνώσης. Εξηγεί διά της απλούστευσης των δεδομένων ό,τι φαίνεται σκοτεινό και απόμακρο για την πλειονότητα του πληθυσμού, και την ίδια στιγμή συστηματοποιεί διάσπαρτες φήμες και ενισχύει στερεότυπα. Ικανοποιεί, έτσι, την ανάγκη για «γνώση» της ίδιας της ιστορικής εξέλιξης, τα νοήματα της οποίας φαίνονται απόμακρα, σύνθετα και δυσεπίλυτα για τους περισσότερους: «τα "Πρωτόκολλα" παράγουν έτσι, μέσω της δαιμονοποίησης ενός αιώνιου εχθρού του ανθρώπινου γένους, την κατανόηση του ουσιώδους, που θεωρείται συγκαλυμμένο...Ο μύθος της παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας παίρνει τη μορφή δαιμονολογικού μύθου, καθώς φωτίζει τη διιστορική αρχή του κακού υπό το πρίσμα ενός μονοαιτιακού αναγωγισμού».

Λειτουργία δεύτερη: η άμυνα κατά μιας απειλής. Τα «Πρωτόκολλα», επισημαίνει ο Ταγκιέφ, λειτουργούν «αποκαλυπτικά», ξεγυμνώνουν και κατονομάζουν τον εχθρό, τον κάνουν να μιλάει για τα σκοτεινά του σχέδια. Ταυτόχρονα, «η ανάγνωση των "Πρωτοκόλλων" έχει καθαρτικά αποτελέσματα, φέρνει γαλήνη και παρηγοριά σε όσους κυριεύτηκαν από την ανησυχία που νιώθει κανείς όταν πιστεύει ότι υπάρχουν τρομακτικοί εχθροί, αλλά δεν μπορεί να τους προσδιορίσει». Επιπλέον, αυτή η προσφερόμενη γνώση της απειλής «λειτουργεί ως μέθοδος αυτο-ανοσοποίησης» εκείνων οι οποίοι κατέχουν πλέον το μυστικό της κακοδαιμονίας τους. Αυτοί, πλέον, επειδή «γνωρίζουν», αποκλείεται να «μολυνθούν». Αλλά, πάνω απ' όλα, η αποκάλυψη του μυστικού της συνωμοσίας μιας φούχτας συνωμοτών λειτουργεί ως η «αρχή της προσπάθειας εξολόθρευσής της, ως πράξης αμυντικής μαγείας. Της στερεί τα μέσα να αμυνθεί», και την ίδια στιγμή παρέχει στους κατά φαντασία πληττόμενους τα μέσα της αντεπίθεσης «ακολουθώντας τους μυστικούς κανόνες δράσης του ίδιου του εχθρού». Με άλλα λόγια, η «συνωμοσία» επιβάλλει την «αντι-συνωμοσία» των αμόλυντων. Γι' αυτούς τους τελευταίους όλα επιτρέπονται προκειμένου να εξοντώσουν το «κακό».

Λειτουργία τρίτη: η νομιμοποίηση ως εθνοκεντρική εκλογίκευση. Αν τα «Πρωτόκολλα» λειτούργησαν σε μια πρώτη φάση ως μέσα δικαίωσης των πογκρόμ κατά των Εβραίων στην τσαρική Ρωσία, αυτή η νομιμοποιητική τους λειτουργία δεν σταμάτησε εκεί. Στην αραβοϊσραηλινή σύγκρουση, παραδείγματος χάριν, η ήττα των αραβικών χωρών στον Πόλεμο των Εξι Ημερών ερμηνεύτηκε όχι ως καθαρή στρατιωτική ήττα, αλλά ως ήττα οφειλόμενη στο «αποτέλεσμα μιας διεθνούς συνωμοσίας σκοτεινών δυνάμεων που είχαν οργανωθεί από "σιωνιστές"». Τα θύματα, επομένως, αν και ηττημένα, εξακολουθούσαν να παραμένουν «καλύτερα» από τους νικητές, παρά την ήττα τους.

Λειτουργία τέταρτη: η εξόντωση του απόλυτου εχθρού. Εδώ, ο μυθικός μηχανισμός των «Πρωτοκόλλων» δεν υποδεικνύει «απλώς» την αναγκαιότητα απομόνωσης του δαιμονοποιημένου εχθρού, αλλά συνιστά και κάλεσμα για τη φυσική του εξόντωση. Ο εχθρός μπορεί να προσλάβει τις πιο διαφορετικές μορφές, μπορεί να είναι ο φιλελευθερισμός/ καπιταλισμός, ο κομμουνισμός/ διεθνισμός, η μασονία κ.ο.κ.

Λειτουργία πέμπτη: η αρνητική αναμάγευση του κόσμου. Παρέχοντας μια βάση αιτιώδους μυθολογικής εξήγησης, τα «Πρωτόκολλα» συμβάλλουν στην ενίσχυση μιας διάχυτης αγωνίας, στοιχείο το οποίο παραπέμπει στο καθήκον μιας διαρκούς επαγρύπνησης, μιας μαγικής επαγρύπνησης. Πρόκειται, όπως θα επισημάνει ο Ταγκιέφ, «για μια συναισθηματικο-φαντασιακή λειτουργία αρνητικής επαναμάγευσης του κόσμου, που επικαλείται φανταστικές δυνάμεις, οι οποίες βάλλουν εναντίον νόμων της φύσης, τους βιάζουν και τους παραβιάζουν». Ο «Εβραίος», στο πλαίσιο αυτό, κατασκευάζεται, όπως συνέβη στην περίπτωση του ναζισμού, ως «αντι-φυλή», ως κάτι το οποίο βρίσκεται εκτός ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι «απλώς» ο εκπρόσωπος του Σατανά, αλλά ο ίδιος ο Σατανάς προσωποποιημένος, και είναι με τον τρόπο αυτόν που «η συνωμοσιακή φιλολογία τείνει να ταυτίζεται με τη σατανιστική φιλολογία».

Οι δομές του μύθου

Η εξαιρετική αυτή ανάλυση των λειτουργιών του συνωμοσιολογικού μύθου δεν περιορίζεται βέβαια στον αντισημιτισμό της εξόντωσης, όσο και αν ο τελευταίος αποτελεί την κορυφαία και πλέον φονική του επένδυση. Αγκαλιάζει μια σειρά από σύγχρονα κοινωνικά, πολιτισμικά και πολιτικά φαινόμενα. Οπως, παραδείγματος χάρη, τη συγκαιρινή λαϊκής κατανάλωσης (παρα-) φιλολογία περί εξωγήινων, περί αποκρυφισμού, αλλά και έναν νέο χύδην, ανορθολογικό και μιζεραμπιλιστικό λαϊκισμό που επαναφέρει στο προσκήνιο αντι-παγκοσμιοποιητικούς μύθους (περί «αόρατης κυβέρνησης» που καθορίζει τις τύχες του κόσμου κ.λπ.). Ολα αυτά τα θέματα ο Ταγκιέφ τα προσεγγίζει με σπάνια αναλυτική δεινότητα και πληρότητα στο άλλο του βιβλίο («Imaginaire du complot mondial. Aspects d' un mythe moderne»-«Το φαντασιακό της παγκόσμιας συνωμοσίας. Πλευρές ενός σύγχρονου μύθου»). Από αυτή τη σημαντική μελέτη αξίζει, εκτός των άλλων, να συγκρατήσει κανείς τις βασικές αρχές δόμησης όλων των συνωμοσιολογικών πεποιθήσεων. Πρώτον, την πίστη ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο. Η θέση αυτή αρνείται την ύπαρξη του τυχαίου και του ενδεχομένου. Δεύτερον, την πίστη πως ό,τι συμβαίνει είναι προϊόν συγκεκριμένων προθέσεων ή κρυμμένων θελήσεων. Τρίτον, η πίστη πως τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται ότι είναι. Οι ομοιότητες είναι πάντα απατηλές. Συνεπώς, αν τα πάντα είναι μεταμφιεσμένα, όλα πρέπει να αποκαλυφθούν. Τέταρτον, όλα συνδέονται μεταξύ τους με τρόπο απόκρυφο, σκοτεινό.

Ο αναλυτικός στοχασμός του Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ μας προσφέρει σημαντικά στοιχεία για να εξηγήσουμε και να κατανοήσουμε τους τρόπους με τους οποίους σήμερα (ανα-) δομούνται (με «μεταμοντέρνο» τρόπο, σύμφωνα με τον συγγραφέα) ευρύτερες περιοχές του νεωτερικού φαντασιακού. Ο μύθος της (εβραϊκής) συνωμοσίας συνιστά ένα από τα κεντρικότερα μοτίβα τους. Η πλούσια και άκρως συγκαιρινή προβληματική που αναπτύσσει ο Γάλλος στοχαστής είναι μια ρηξικέλευθη τομή στις σκοτεινές όψεις αυτού του φαντασιακού.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/06/2007

Κριτική:

Αιχμάλωτοι του αντισημιτισμού

Η νέα εβραιοφοβία και πώς το αποδεδειγμένα πλαστό εξακολουθεί να παρουσιάζεται ως αληθινό

Σε πρόσφατη τηλεοπτική συζήτηση για το εγχειρίδιο Ιστορίας της Στ/ Δημοτικού, ένας κληρικός δήλωσε ότι το βιβλίο πρέπει να αποσυρθεί διότι «αποτελεί προϊόν της συνωμοσίας του παγκόσμιου σιωνισμού». Ακούγεται ίσως αστείο αλλά η δαιμονοποίηση των εβραίων λειτουργεί ακόμη ως ερμηνευτικό σχήμα στο πλαίσιο της ευρύτερης πολιτικής κουλτούρας και αυτή η διαπίστωση καθιστά το βιβλίο του φιλόσοφου, πολιτειολόγου και ιστορικού των ιδεών Πιερ Αντρέ Ταγκιέφ (1946), εξαιρετικά επίκαιρο. Ο Ταγκιέφ διερευνά τη συγκρότηση και διάχυση ενός από τους ανθεκτικότερους σύγχρονους πολιτικούς μύθους. Σύμφωνα με αυτόν, μια σειρά μυστικών συμβουλίων πραγματοποιήθηκε στην Ευρώπη στο τέλος του 19ου αιώνα υπό την ηγεσία και καθοδήγηση των σιωνιστών ηγετών Theodor Herzl και Ascher Ginzberg. Σε αυτά τα μυστικά συμβούλια, οι «σοφοί» εβραίοι απεργάστηκαν ένα σχέδιο ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας και πολιτικής. Αυτό το σχέδιο αποτυπώθηκε στα πρακτικά των μυστικών συνεδρίων τα οποία έγιναν γνωστά ως «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών».

Με πρωτοβουλία της Οχράνα

Η θεωρία της «Παγκόσμιας Εβραϊκής Συνωμοσίας» εξακολουθεί να εμπνέει μερικούς, μολονότι όλα τα σχετικά έχουν αποδειχθεί αποκυήματα φαντασίας. Στη φωτογραφία, υπερορθόδοξοι εβραίοι γιορτάζουν το Πουρίμ στην Ιερουσαλήμ (27 Μαρτίου 2005)

Πότε γράφτηκαν τα «Πρωτόκολλα» και από ποιον; Ο συγγραφέας συνοψίζει στο βιβλίο του τα πορίσματα ενός εκτενέστερου έργου του που εκδόθηκε το 1992 αλλά και της σύγχρονης έρευνας. Τα «Πρωτόκολλα» δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στα ρωσικά και σε συντετμημένη μορφή το 1903, στην αντισημιτική εφημερίδα «Znamia». Ηταν λίγος καιρός μετά το πογκρόμ εναντίον των εβραίων του Kichinev (Βεσσαραβία) και η δημοσίευση δεν ήταν άσχετη με το γεγονός. Δύο χρόνια αργότερα περιελήφθησαν στο σύνολό τους ως αυθεντικά ντοκουμέντα σε ένα βιβλίο που αναφερόταν στην επικείμενη έλευση του Αντίχριστου και στην καταστροφή της χριστιανοσύνης και του κόσμου. Συγγραφέας του έργου ήταν ένας αμφιλεγόμενος ορθόδοξος μυστικιστής λόγιος, ο Serguei Alexandrovich Nilus. Το βιβλίο του Nilus προκάλεσε αρχικά κάποιο ενδιαφέρον καθώς οι κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις στη Ρωσία και τα γεγονότα του 1905 ευνοούσαν την ανασφάλεια και την αναταραχή ενώ ο αντισημιτισμός ήταν έκδηλος. Η ιδέα της ευρύτερης διακίνησης απορρίφθηκε μετά την παρέμβαση του υπουργού Ρ. Α. Stolypine ο οποίος ανέθεσε έρευνα προκειμένου να διαπιστωθεί η προέλευση του ντοκουμέντου.

Το πόρισμα της έρευνας χαρακτήρισε τα «Πρωτόκολλα» ως προϊόν πλαστογραφίας. Από ποιον και γιατί; Το ζήτημα δεν αποσαφηνίστηκε πλήρως αλλά ενώ επισήμως το κείμενο εγκαταλείφθηκε, οι εκδόσεις συνεχίστηκαν. Κομβικό σημείο αποτέλεσε η Επανάσταση του 1917. Η μετατόπιση από τον «εβραίο συνωμότη» στον «εβραιομπολσεβίκο συνωμότη» έγινε εύκολα και τα «Πρωτόκολλα» εμφανίστηκαν ως ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο για τις προθέσεις των εβραίων να κατακτήσουν τον κόσμο με κάθε μέσο. Το 1921 ο Philip Graves, δημοσιογράφος των «London Times», διεξήγαγε έρευνα για τα «Πρωτόκολλα». Με βάση πληροφορίες και υλικό που συνέλεξε, το κείμενο ήταν πλαστογράφημα κατασκευασμένο στο Παρίσι με πρωτοβουλία της Οχράνα, της ρωσικής μυστικής αστυνομίας και του προϊσταμένου της Pierre Ivanovitch Ratchkovski. Πρώτη ύλη για τη δημιουργία των «Πρωτοκόλλων» απετέλεσε ένα παλαιότερο έργο, Ο Διάλογος στον Αδη ανάμεσα στον Μακιαβέλι και τον Μοντεσκιέ, ένας λίβελος κατά του Ναπολέοντα Γ' που δημοσιεύθηκε ανώνυμα το 1864 και ανήκε στον Maurice Joly. Στόχος του πλαστογραφήματος ήταν να πειστεί ο τσάρος για την ολέθρια επιρροή των εβραίων στη Ρωσία και να ανακόψει κάθε απόπειρα φιλελευθεροποίησης.

Νέες μορφές εβραιοφοβίας

Η σχετικά πρώιμη ανάδειξη της πλαστότητας των «Πρωτοκόλλων» δεν αναχαίτισε την εξαιρετικά «επιτυχημένη» πορεία τους, γεγονός που αποτυπώνει την ισχύ, τη διαπλοκή αλλά και τη μετάλλαξη μιας σειράς φαινομένων. Σε μια μακρά διαδρομή, ο μεσαιωνικός θρησκευτικός αντισημιτισμός αναζωογονήθηκε και μετεξελίχθηκε στο πλαίσιο των νέων μορφών εβραιοφοβίας που γέννησε ο νεωτερικός κόσμος ενώ το φάντασμα της Ρωσικής Επανάστασης στοίχειωσε τις δυτικές ελίτ και καλλιέργησε το έδαφος για την αναζήτηση νέων «αποδιοπομπαίων τράγων». Τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» έγιναν διεθνές μπεστ σέλερ στον Μεσοπόλεμο. Τροφοδότησαν τις διανοητικές αναζητήσεις του αμερικανού μεγιστάνα Χένρι Φορντ, κυριάρχησαν στην αντιμπολσεβικική υστερία, ενσωματώθηκαν στη ρατσιστική κοσμοαντίληψη των ναζιστών και απετέλεσαν βασικό υλικό της ναζιστικής προπαγάνδας εναντίον των εβραίων. Ο συγγραφέας αναλύει εύστοχα πώς τα «Πρωτόκολλα» λειτούργησαν σε διαφορετικές περιόδους και περιβάλλοντα ως «υπερ-κείμενο» και «υπο-κείμενο» ταυτόχρονα (σ. 73 ). Προήλθαν από παλαιότερα, ετερόκλητα κείμενα ενώ παράλληλα απετέλεσαν και την πηγή για άλλα, σε πολλές και διαφορετικές μορφές και εκδόσεις.

Στην τελευταία ενότητα του βιβλίου, ο Ταγκιέφ παρακολουθεί τις τύχες των «Πρωτοκόλλων» στον μεταπολεμικό κόσμο. Η σύνδεσή τους με την αντι-σιωνιστική πολιτική στον αραβομουσουλμανικό κόσμο μετά τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ αλλά και η ένταξή τους στο οπλοστάσιο του αντι-αμερικανισμού που ενισχύεται από τον παγκόσμιο οικονομικό ανταγωνισμό στη σύγχρονη Ιαπωνία, αποτελούν τα δύο βασικότερα οχήματα της διακίνησης και διεθνοποίησής τους. Το βιβλίο του Ταγκιέφ αποτελεί αναμφίβολα σημαντική συμβολή στην ιστορία της εβραιοφοβίας και του αντισημιτισμού. Ωστόσο η σημασία του δεν εξαντλείται σε αυτό το πεδίο. Μέσα από την ανάλυση της πολυσχιδούς όσο και θλιβερής ιστορίας ενός πλαστογραφήματος που ενίσχυσε παντός είδους θεωρίες συνωμοσίας, ο συγγραφέας ανατέμνει τη διαδικασία κατασκευής του απόλυτου εχθρού στο πλαίσιο των πολιτικών μυθολογιών. Σε μια εποχή κατά την οποία η ξενοφοβία και ο ρατσισμός συμπορεύονται με την «επαναμάγευση του κόσμου» όπως εύστοχα επισημαίνει ο ίδιος ο Ταγκιέφ (σ. 157), η μελέτη μας καλεί να ξανασκεφτούμε τις παλιές και νέες μορφές αυτών των φαινομένων αλλά και να συνειδητοποιήσουμε την αναγκαιότητα της αντίστασης στις κάθε λογής θεωρίες του μίσους και του αποκλεισμού που στοιχειώνουν τις σύγχρονες κοινωνίες.

Εφη Γαζή, επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Το Βήμα, 24/6/2007