Μάξιμος Πλανούδης: συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του. Το corpus των επιστολών του

Στην περίπτωση του επιστολογραφικού corpus του Μάξιμου Πλανούδη δεν έχουμε να αντιμετωπίσουμε μία συλλογή επιστολών που επιμελήθηκε ο ίδιος ο συντάκτης τους, ούτε έχουμε να κάνουμε - γεγονός που προσθέτει επιπλέον δυσκολίες - με ένα κατά χρονολογική σειρά ή άλλου είδους διάταξη σώμα επιστολών. Μέσα από τις περισσότερες επιστολές του, οι οποίες καλύπτουν κατά κύριο λόγο το χρονικό διάστημα μεταξύ των ετών 1290/1292-1300 και τις οποίες συντάσσει αφορμώμενος από ποικίλες περιπτώσεις και υποκύπτοντας συχνά στη συμβατικότητα και σε ένα είδος υφολογικού καταναγκασμού, ο Πλανούδης ξεδιπλώνει την έντονη προσωπικότητα και την ψυχή του, αποκαλύπτει την αυθεντική και πνευματικά καλλιεργημένη εικόνα του προσώπου του και καλύπτει τις επικοινωνιακές του ανάγκες. Οι 122 (121 του επιστολογραφικού corpus και μία που εκδίδεται από τον Leone σε παράρτημα) επιστολές του Πλανούδη απευθύνονται σε τριανταοκτώ αποδέκτες, φίλους, μαθητές, κρατικούς αξιωματούχους και εκκλησιαστικούς. Δεκαπέντε από αυτές παραδίδονται ανεπίγραφες, χωρίς κάποια ένδειξη όσον αφορά τον αποδέκτη τους, εκ των οποίων δύο μόνο προσφέρουν εσωτερικά στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία είτε καταλαβαίνουμε την ιδιότητα και τον τόπο διαμονής του παραλήπτη, είτε πιθανολογούμε τον αποδέκτη, ενώ από τις υπόλοιπες δεκατρείς δεν μπορούμε να ανιχνεύσουμε επιπρόσθετα στοιχεία. Από τον έλεγχο των επιστολογραφικών έργων πρωτίστως του Μανουήλ Φιλή και του Νικηφόρου Χούμνου, οι οποίοι εμφανίζονται ως αποδέκτες επιστολών του Μάξιμου Πλανούδη, και δευτερευόντως των Μανουήλ Γαβαλά, Μιχαήλ Γαβρά, Νικηφόρου Γρηγορά, Γρηγορίου Β΄ Κυπρίου, Γεωργίου Λακαπηνού, Μανουήλ Ολοβώλου και Θεόδωρου Υρτακηνού, προκύπτουν στοιχεία για τη διασύνδεση των αποδεκτών επιστολών του Πλανούδη με άλλες σημαντικές προσωπικότητες της εποχής. Η διαπίστωση αυτή δημιουργεί την εικόνα ενός δραστήριου επιστολογραφικά κύκλου πεπαιδευμένων, οι οποίοι διατηρούσαν μεταξύ τους επαφές με αλληλογραφία. Επίσης, εντοπίζονται σχέσεις εξ αίματος και εξ αγχιστείας τόσο μεταξύ ορισμένων αποδεκτών, όσο και ανάμεσα σε αποδέκτες και σε μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, γεγονός που συμβάλλει μερικές φορές στη διευκρίνιση της σκοπιμότητας συγγραφής συγκεκριμένων επιστολών. Από τη διακίνηση κωδίκων μέσω της αλληλογραφίας διαπιστώνονται, εκτός από το εύρος της κυκλοφορίας των βιβλίων εκείνη την εποχή, κατά κύριο λόγο τα αναγνωστικά ενδιαφέροντα και οι πνευματικές ενασχολήσεις τόσο του ίδιου του Μάξιμου Πλανούδη, όσο και του ευρύτερου κύκλου φίλων και μαθητών του. Ταυτόχρονα και σε άμεση συνάρτηση με τα προηγούμενα, οι επιστολές που προσφέρουν αρκετές πληροφορίες, όσον αφορά τις διδακτικές του δραστηριότητες και τον κύκλο των μαθητών του, συμβάλλουν στην πληρέστερη διαμόρφωση της εικόνας του επιστολογράφου ως δασκάλου και στην αρτιότερη κατανόηση της παιδαγωγικής και διδακτικής του τακτικής. Το γεγονός ότι στην περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα επιστολογραφικό corpus που δεν επιμελήθηκε ο ίδιος ο συγγραφέας και γι’ αυτόν το λόγο και αρκετές επιστολές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έναν ευκαιριακό, θα έλεγε κανείς, χαρακτήρα, δεν μας επιτρέπει άμεσα και χωρίς κανέναν ενδοιασμό να κάνουμε λόγο για κοσμοαντίληψη του Πλανούδη που γίνεται εμφανής μέσα από τις επιστολές του και τη χρήση συγκεκριμένου συστήματος λεκτικών τρόπων. Δεν είναι λίγες οι φορές, ωστόσο, κατά τις οποίες φαίνεται ότι η συνειδητή χρήση ρητορικών ψιμυθίων του λόγου, μοτίβων, συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της επιστολής και άλλου είδους λεκτικών σχημάτων, συχνά μέσα στο πνεύμα της μίμησης της Αρχαιότητας, υπηρετεί π.χ. την άσκηση κοινωνικής κριτικής, την ερμηνεία γεγονότων, την έκφραση συμπάθειας ή αντιπάθειας, φιλικής διάθεσης και θαυμασμού. Τότε είναι, άλλωστε, που αποκαλύπτεται ο εσωτερικός του κόσμος, πτυχές της ιδεολογίας του, η ποικιλία των αισθημάτων του, η αγάπη του για τη γνώση, για την πίστη και για τους ανθρώπους.