Περί νεοελληνικού διαφωτισμού

Συλλογή μελετημάτων,στα οποία με εμφανή συγκριτική οπτική, σκιαγραφούνται πτυχές του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Προσεγγίζονται στοχαστές, συγγραφείς και παιδαγωγοί, μείζονες και ελάσσονες, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ρήγας, ο Δημήτριος Δάρβαρης μα και ζητήματα που οριοθετούν την ελληνική εκδοχή του Διαφωτισμού, όπως τα βιβλία ηθικής, στα οποία αποκρυσταλλώνεται η αναζήτηση των νέων εννοιών πολιτικής αρετής και κοινωνικής συμπεριφοράς, η πρόσληψη της λογοτεχνίας, ο περιοδικός Τύπος ως παράγοντας διαπολιτισμικότητας, το θέατρο ως όχημα ιδεολογικής και πολιτικής χειραφέτσης.

Η ερευνητική διαδρομή της συγγραφέως μας οδηγεί από την ολική θεώρηση και την πολυμέρεια του ρεύματος που διαχέεται στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στη διάκριση κυτταρικών στοιχείων του διαφωτιστικού πνεύματος (ιστορικότητα, κριτικός και ηθικός στοχασμός), και ακολούθως σε καίρια για την ελληνική ιδιοτυπία επιφαινόμενα, όπως είναι ο γενετικός ρόλος που επωμίζεται η μεταφραστική διαδικασία. Κατατίθενται θεωρητικά ερωτήματα και ερμηνευτικές σκέψεις ενώ ταυτοχρόνως οι σχετικές μελέτες κινούνται από τις χειρόγραφες δοκιμές (αφηγηματικά και δραματουργικά κείμενα) του πρώιμου Διαφωτισμού, σε όψιμα φαινόμενα, με έντονη ιδεολογική και ηθικοδιδακτική φόρτιση.
Ως Επίμετρο, δημοσιεύεται μικρή μελέτη για την εμβληματική φυσιογνωμία του Κ. Θ. Δημαρά.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Διαδόθηκε πράγματι ποτέ το πνεύμα του Διαφωτισμού στην Ελλάδα; Πώς επηρέασαν την ελληνική διανόηση του 18ου και 19ου αιώνα τα Φώτα που έλαμψαν στην Ευρώπη και οδήγησαν σε ριζικές τομές στην παιδεία, τον ιδεολογικό προσανατολισμό, την κοινωνική και πολιτική οργάνωση των λαών της Ευρώπης; Ποια ήταν τα μέσα «μετακένωσης» του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην ευρύτερη ελληνόφωνη επικράτεια της νοτιοανατολικής Ευρώπης και ποιοι οι τρόποι υποδοχής αυτού του συστατικά ποικιλόμορφου φιλοσοφικο-πολιτικού ρεύματος; Τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα εγείρει και διερευνά στην ανά χείρας συναγωγή μελετημάτων της η πανεπιστημιακή καθηγήτρια Αννα Ταμπάκη, διακεκριμένη ερευνήτρια του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Σε αυτό, όπως και σε προηγούμενα βιβλία της, η συγγραφέας κινείται με ευχέρεια ανάμεσα στην ιστορία των ιδεών και την άρτια φιλολογική τεκμηρίωση, βαδίζοντας στα χνάρια του δασκάλου της Κωνσταντίνου Δημαρά, επινοητή του όρου «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» και ιδρυτή του σύστοιχου πεδίου έρευνας και του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, στο οποίο η συγγραφέας έχει προσφέρει μακρόχρονες υπηρεσίες.



Ιστορικο-πολιτιστικές συντεταγμένες



Στο πορτρέτο του Κ. Δημαρά, με το οποίο καταλήγει ο τόμος, παρουσιάζονται ευσύνοπτα οι ερευνητικές αρχές του, τις οποίες υιοθετεί εμφανώς η συγγραφέας και στις δικές της μελέτες. Οπως υποδεικνύει και ο υπότιτλος του τόμου, η Αννα Ταμπάκη συμμερίζεται την παραδοχή ότι για να συλλάβει ο μελετητής το νόημα των ελληνικών πνευματικών εκδηλώσεων, επείγει να γνωρίσει τις αντίστοιχες ξένες, ότι ο συγκρητισμός, ως επιστήμη των «διαφορών και των συγκλίσεων», αποτελεί τη sine qua non συνθήκη κάθε φιλολογικής προσέγγισης του ελληνικού ή άλλου εθν(οτ)ικού πολιτισμού. Υποστηρίζει εν προκειμένω ότι η νεοελληνική παιδεία εκτείνεται αφ' ενός προς το δικό της παρελθόν, την αρχαία και βυζαντινή κληρονομιά, και αφ' ετέρου, συνδιαμορφώνεται σε συγχρονία με τα νέα φαινόμενα της δυτικής πνευματικής ζωής. Εξυπακούεται ότι μια τέτοια προοπτική συμβαδίζει με την ιστορική αγκίστρωση του αντικειμένου της, την κατάδειξη των ιστορικο-πολιτισμικών του συντεταγμένων, η οποία άλλωστε ενδείκνυται για τη μελέτη ενός ρεύματος τέτοιας ευρείας εμβέλειας και διείσδυσης σε όλες τις όψεις της δημόσιας σφαίρας όπως ο Διαφωτισμός. Ο Διαφωτισμός σήμανε την έναρξη μιας νέας ιστορικής εποχής του ευρωπαϊκού πολιτισμού, της εποχής τής νεωτερικότητας και των εθνικών κρατών. Και παρά τις κριτικές που έχει πρόσφατα υποστεί για το διδακτισμό του, τις αστικές αξίες του και την πίστη του στη νομοτέλεια της προόδου, ο ανθρωπισμός, το κριτικό πνεύμα και το επίμονο αίτημα ελευθερίας που προβάλλει, συγκροτούν ένα επίκαιρο πρόταγμα και στις μέρες μας. Αλλωστε, εμπεριστατωμένες μελέτες εκφάνσεων του Διαφωτισμού, όπως εκείνες που περιέχονται στο παρόν βιβλίο, αναδεικνύουν τον πλούτο του, το πλήθος των διαφορών, ακόμα και αντιφάσεων, εντός και ανάμεσα στους Δυτικοευρωπαίους δότες και τους Ελληνες μεταδότες των Φώτων, οι οποίες συνήθως παραβλέπονται στις πρόχειρες πραγματεύσεις του ρεύματος αυτού, ολισθαίνοντας έτσι σε αναγωγισμό.

Ο τόμος εγκαινιάζεται με μια κατατοπιστική εισαγωγή στην εμφάνιση και εξάπλωση του Διαφωτισμού στη νοτιοανατολική Ευρώπη και στη συνέχεια πραγματοποιεί μια ανίχνευση πηγών και επιρροών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού σε συγγραφείς των απαρχών της νεοελληνικής παιδείας, με κορυφαίους τον Ρήγα και τον Αδαμάντιο Κοραή, στον οποίο αφιερώνεται ένα εκτενές κεφάλαιο. Η ερευνήτρια επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην πορεία του νεοελληνικού Διαφωτισμού από τις πρώιμες (των Μαυροκορδάτων) στις όψιμες φάσεις του, όπως εκδηλώνονται σε κείμενα παιδαγωγών, στοχαστών και συγγραφέων της εποχής. Εξετάζει κατά πόσον εμπεδώθηκαν τα αιτήματα και οι ιδέες του Διαφωτισμού από την ελληνική σκέψη και δημοσιότητα, εστιάζοντας στα κύρια γνωρίσματα του διαφωτιστικού λόγου που διακρίνονται στα υπό εξέταση έργα -το κριτικό πνεύμα, την ιστορικότητα και την ηθικο-πολιτική διδασκαλία. Ομως δεν μένει σε μια απλή αντιστοιχία. Συγχρόνως υποδεικνύει και ερμηνεύει τις επιμέρους και ποικίλες ιδιοποιήσεις του διαφωτιστικού πνεύματος από τον ελληνόφωνο χώρο της Βαλκανικής, οι οποίες προέκυψαν εξαιτίας της γεωπολιτικής και πολιτισμικής ιδιομορφίας του. Για παράδειγμα, συζητάει το ευαίσθητο ζήτημα της θρησκείας, η οποία ταυτιζόταν με τη συνέχεια του έθνους, που τελούσε υπό διακύβευση λόγω της μεσολάβησης της μακραίωνης οθωμανικής κατοχής, και επομένως απαίτησε από τους Ελληνες φορείς τού Διαφωτισμού λεπτότερους χειρισμούς απ' ό,τι στη δυτική Ευρώπη. Σε γενικές γραμμές πάντως η βυζαντινή παράδοση επιβίωσε και συμπεριλήφθηκε στις ιστοριογραφικές απόπειρες προσδιορισμού τού Ελληνισμού, που επιχείρησαν Ελληνες διαφωτιστές ανταποκρινόμενοι στο επείγον αίτημα σύστασης του νεοελληνικού έθνους-κράτους, παρ' ότι κατά το απόγειο του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπου η επίδραση των Ευρωπαίων ριζοσπαστών υπήρξε εντονότερη, υπογραμμίστηκε κυρίως η σύνδεση με την αρχαιότητα και ασκήθηκε κριτική προς τον οπισθοδρομικό θεσμό της Εκκλησίας.

Σημαντικό μέρος του βιβλίου επεξεργάζεται το θέμα της έντυπης και χειρόγραφης μετάφρασης ως κύριου οχήματος διάχυσης των διαφωτιστικών ιδεών, τόσο λόγω της εξ ορισμού «μετακενωτικής» της λειτουργίας όσο και του όγκου της συνεισφοράς της στο συνολικό corpus της γραμματείας του νεοελληνικού Διαφωτισμού, ελλείψει πρώτου μεγέθους εγχώριων θεωρητικών μορφών του ρεύματος, σε αντίθεση με τη δυτική Ευρώπη. Η συγγραφέας δεν παραλείπει να τονίσει τη σημασία της επιλογής των κειμένων προς μετάφραση και της «προσαρμογής» τους από τους Ελληνες μεταφραστές στα καθ' ημάς ως δείκτες των ιδεολογικών στόχων και προκειμένων του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Επιπλέον, ιχνηλατεί την επίδραση των Φώτων στο νεοελληνικό πολιτισμό, συνέπεια της οποίας υπήρξε η διάδοση έργων κλασικών Ευρωπαίων λογοτεχνών, και σε άλλα επικοινωνιακά πεδία με μεγάλη ιδεολογική φόρτιση και παιδευτική επιρροή, όπως το θέατρο και ο περιοδικός Τύπος, που απευθύνονται σε ευρύτερο κοινό και αξιώνουν αμεσότητα.



Πρωτότυπη αρχειακή έρευνα



Το εγχείρημα της σκιαγράφησης των όρων και των ορίων του νεοελληνικού Διαφωτισμού εμπλουτίζεται από πρωτότυπη αρχειακή έρευνα της συγγραφέα καθώς από και ερμηνευτικές παρατηρήσεις γύρω από τη δράση και τα κείμενα όχι απλώς μειζόνων αλλά και ελασσόνων λόγιων και παιδαγωγών, όπως ο Δημήτριος Δάρβαρης και τα εγχειρίδια ηθικής του. Και τούτο αποτελεί μια βασική προσφορά του τόμου τουλάχιστον για δύο λόγους: οι ήσσονες συγγραφείς αποτυπώνουν καλύτερα το πνεύμα της εποχής και τις τρέχουσες ιδέες, όμως επίσης πραγματώνουν τη βασική αρχή του Διαφωτισμού, όπως την όρισε ο Καντ στο περιώνυμο δοκίμιό του «Απόκριση στο ερώτημα: τι είναι Διαφωτισμός;» -δηλαδή ως την ελευθερία όλων για δημόσια χρήση του κριτικού Λόγου, που οδηγεί στην ωριμότητα και την ενηλικίωση της ανθρωπότητας. Το ιδεώδες του Διαφωτισμού επέτασσε την ελεύθερη έκφραση, την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε δημόσιο διάλογο, την αντιπαράθεση ιδεών και επιχειρημάτων προκειμένου να διαμορφωθούν κοινά πρότυπα και τόποι, ενάντια στις κατεστημένες ή αυθαίρετες αυθεντίες.

Καθώς διατρέχει αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις πρωτότυπων και μεταφρασμένων έργων τού νεοελληνικού Διαφωτισμού, που ανήκουν σε ποικίλες ειδολογικές κατηγορίες, η Αννα Ταμπάκη ταυτόχρονα συνθέτει μια πανοραμική εικόνα της ιστορίας τής νεοελληνικής γραμματείας εν τη γενέσει της. Επομένως το βιβλίο δεν είναι πολύτιμο μόνο για τους ειδικούς επιστήμονες και ερευνητές, αλλά επίσης εξαιρετικά ενδιαφέρον για το γενικό αναγνώστη, ο οποίος θέλει να γνωρίσει τις ρίζες και τις επιρροές τής νεοελληνικής σκέψης και λογοτεχνίας, που συνέβαλαν ιδεολογικά στη διαμόρφωση του νεοελληνικού έθνους.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/09/2005