Το Νεοελληνικό Θέατρο 18ος-19ος αιώνας

Aν και είναι πολύ πιο ουσιώδες να αναζητήσουμε στη μακρά πορεία αναγέννησης του νεοελληνικού θεάτρου τα μορφοποιά συστατικά και τα σημεία μετάβασης, τις ρήξεις αλλά και τις συγκλίσεις, το μπόλιασμα της μιας παράδοσης μέσα στην άλλη, δεν είναι δυνατόν να μην αναγνωρίσει κανείς πως η περίοδος του Διαφωτισμού αποτελεί τομή για τον σύνολο χώρο στον οποίο έδρασε η ελληνική παιδεία. Ρήξη που συνίσταται στον τομέα της δραματουργίας που εξετάζουμε στο παρόν βιβλίο (επιλέγοντας ένα είδος χαλαρής σύνθεσης, που οδηγεί ωστόσο σε αρκετά διεξοδική περιήγηση), τόσο στην ανανέωση της μορφής, της δραματικής φόρμας όσο και στη λειτουργία -εννοείται κυρίως η ιδεολογική λειτουργία- του κειμένου. Aπόρροια των κοινωνικών διεργασιών που οδήγησαν στην εθνική αφύπνιση, το θέατρο του ελληνικού Διαφωτισμού έγινε με τη σειρά του (όπως δηλαδή το ευρωπαϊκό θέατρο της "φιλοσοφικής προπαγάνδας") όχημα των ριζοσπαστικών και δημοκρατικών αντιλήψεων. Kαι κάτι ακόμη σημαντικό που δεν μπορεί κανείς να προσπεράσει αβασάνιστα: αυτή η δραματουργική αντίληψη αποτέλεσε το πέρασμα από τη σπασμωδική και διάσπαρτη προεπαναστατική θεατρική ζωή στην επίπονη διαδικασία κανονικότητας και θεσμικής υπόστασης του θεάτρου στη μετεπαναστατική Eλλάδα.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Το θέατρο ως λογοτεχνικό είδος και καλλιτεχνικό γεγονός είναι τόσο σύνθετο, ώστε κάθε εγχείρημα συγγραφής μιας ολοκληρωμένης ιστορίας του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πολλώ δε μάλλον επειδή, αντίστροφα, αποτελεί μοναδικό δείκτη της εκάστοτε ιστορικής και πολιτισμικής συνθήκης. Η διττή του διάσταση, ως κείμενο και/για παράσταση, το καθιστά προνομιούχο τόπο έρευνας των ιδεολογικών πεποιθήσεων και ιδιαίτερα σε ιστορικές εποχές, πριν από τη μαζική διάδοση των τεχνικών οπτικών μέσων επικοινωνίας, όταν το θέατρο αποτελούσε το κατεξοχήν μέσο διαμόρφωσης συλλογικών συνειδήσεων και αναπαραγωγής μιας εικόνας του κόσμου. Η ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου που συγκροτεί εκ νέου η Αννα Ταμπάκη, καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, διαφέρει συνειδητά από τις παραδοσιακές εκδοχές του Βαλέτα, του Ζωίδη, του Σιδέρη σε πολλά σημεία, ανάμεσα στα οποία και το ότι βασική προκείμενη και συνάμα επίκεντρο της μελέτης της είναι ακριβώς το κοινωνικό και συγκριτικό πρίσμα, και ιδιαίτερα ο παιδευτικός, ιδεολογικά μορφοποιητικός ρόλος τού θεάτρου για την ιστορία του νέου Ελληνισμού. Η εστίαση αυτή συνδέεται με την ειδικότητα της συγγραφέως στο ρεύμα του Διαφωτισμού, ο οποίος υπογράμμισε την ιδεολογική λειτουργία της τέχνης και διέρρηξε ορισμένα ειδολογικά όρια της γραφής, συνδυάζοντας τη φιλοσοφία με τη λογοτεχνία, το αφήγημα με το θέατρο. Ειδικότερα για το θέατρο του ελληνικού Διαφωτισμού, η συγγραφέας επισημαίνει ότι αποτέλεσε τομή για την ελληνική παιδεία, τόσο σε ιδεολογικό επίπεδο, λειτουργώντας ως φορέας ριζοσπαστικών αντιλήψεων στο πλαίσιο της εθνικής αφύπνισης που οδήγησε στην Επανάσταση, όσο και σε μορφολογικό, οδηγώντας σε μορφική κανονικοποίηση και τη συνακόλουθη θεσμική καθιέρωση της θεατρικής τέχνης στην Ελλάδα.



Η εθνική παιδεία και η συγκριτική ματιά



Εκτός όμως από την κοινωνική ιστορία και την ιστορία των ιδεών που επικαλείται η Αννα Ταμπάκη, η νέα ιστορία του θεάτρου που συγγράφει, εδράζεται σε δύο ακόμα μεθοδολογικούς άξονες -τη συγκριτική οπτική και τον εντοπισμένο χαρακτήρα της ιστορικής αφήγησης μέσω της ανάλυσης συγκεκριμένων παραδειγμάτων. Σχετικά με το πρώτο, η ίδια τονίζει ότι: «Οι μεγάλες στιγμές του αναγέννησης του θεάτρου (μας) αντιστοιχούν με σημαντικά πολιτισμικά ανοίγματα προς τη Δύση και, κατά συνέπεια, με την εισαγωγή και αφομοίωση νέων "αστικών" αξιών». Η διατύπωση αυτή αρθρώνει τη σημασία της συγκριτολογικής έρευνας γενικά, αλλά και ιδιαίτερα για τις νεοελληνικές σπουδές του 18ου και 19ου αιώνα, όταν το ζητούμενο ήταν η διαμόρφωση μιας (όσο το δυνατόν πιο ενιαίας) ελληνικής εθνικής συνείδησης και παιδείας. Το πολύτιμο συμπέρασμα που συνάγεται από τέτοιες συγκριτικές μελέτες είναι ότι η εθνική παιδεία και συνείδηση δεν είναι αυτοφυείς και αυτόνομες, αλλά διαμορφώνονται καταστατικά μέσα από την επαφή με άλλους πολιτισμούς.

Οι μεθοδολογικές επιλογές της Αννας Ταμπάκη βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τους γενικότερους προβληματισμούς της ως προς την ιστοριογραφία, όπως εκτίθενται στο εισαγωγικό κεφάλαιο «Η ιστορία της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου». Επιλέγει μια σχετικά χαλαρή δομή ιστορικής αφήγησης, που όμως παράλληλα αναδεικνύει το ιστορικό υλικό και προσφέρει μια πιο σφαιρική εικόνα των διαδρομών του νεοελληνικού θεάτρου στους δύο κρίσιμους αιώνες της μετατροπής του σε εθνικό. Επιπροσθέτως, ο εντοπισμένος χαρακτήρας της ιστοριογραφίας που πραγματοποιεί η Αννα Ταμπάκη, όπως εκδηλώνεται στην κατά τόπους πραγμάτευση συγκεκριμένων κειμενικών και ειδολογικών παραδειγμάτων, συνδέεται με τις πηγές που διερευνά η συγγραφέας. Από καταγραφή της ελληνικής τύχης συγκεκριμένων θεατρικών υποκατηγοριών, όπως το σατιρικό δράμα, η κωμωδία και το ιταλικό μελόδραμα, σε συζήτηση επιλεγμένων θεατρικών κειμένων προς ανάγνωση ή/και παράσταση, σε πραγμάτευση της πρόσληψής τους στον περιοδικό Τύπο και της μετάφρασης ως θεμελιώδους όρους της μετακένωσης και διάδοσης νέων θεατρικών δεδομένων στον ευρύτερο ελληνόφωνο χώρο. Η έμφαση στη μετάφραση συνάδει με τη δεσπόζουσα συγκριτολογική θεώρηση, αλλά και από άποψης περιεχομένου, η συγγραφέας τονίζει τον καταλυτικό ρόλο των μεταφράσεων, παραδείγματος χάριν, του Μολιέρου και του Μεταστάσιου, για την πορεία του νεοελληνικού θεάτρου. Ομως, παράλληλα, η φιλολογική ενασχόληση της συγγραφέως με τα θεατρικά κείμενα και τις μεταφράσεις τους επιβάλλεται από τις ίδιες τις ιστορικές συνθήκες τού υπό εξέταση υλικού -ιδιαίτερα κατά το 18ο αιώνα και τις αρχές του 19ου, τα θεατρικά έργα δεν προορίζονταν αναγκαστικά για τη σκηνή, αλλά εκλαμβάνονταν ως λογοτεχνικό ανάγνωσμα.



Νέα στοιχεία και ερμηνείες



Στη διεξοδική περιήγηση του ελληνικού θεάτρου το 18ο αιώνα, που συνιστά το πρώτο μέρος του βιβλίου, η συγγραφέας κομίζει νέα στοιχεία, μεταβάλλοντας παραδεδομένες περιοδολογήσεις, αφού περιλαμβάνει την εξέταση των θεατρικών δραστηριοτήτων και στα κέντρα της ελληνικής διασποράς, στις Παραδουνάβιες περιοχές, τη Βαλκανική και τη Μικρά Ασία, γεφυρώνοντας το κρητικό θέατρο με τις ιδέες του Διαφωτισμού μέσω της συμβολής των Φαναριωτών. Στο δεύτερο μέρος, το οποίο πραγματεύεται το θέατρο του 19ου αιώνα, εξετάζεται η πορεία του ελληνικού θεάτρου σε «εθνικό». Εκκινώντας από το προεπαναστατικό θέατρο, με σημαντικότατη αφετηρία τα Ιόνια νησιά, η συγγραφέας ξαναδιαβάζει τη δραματουργική παραγωγή και αντιλήψεις συγγραφέων όπως ο Κάλβος, η Μουτζάν-Μαρτινέγκου, ο Γουζέλης και ο Μάτεσις, και στέκεται στο έργο-ορόσημο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» του Ζαμπέλιου. Περνώντας στη μετεπαναστατική περίοδο, η Αννα Ταμπάκη εστιάζει στη διαμόρφωση της ελληνικής «αστικής» σκηνής και κοινωνίας του 19ου αιώνα, καθώς ευθυγραμμίζεται με δραματουργικά είδη και λογοτεχνικές τάσεις της Δυτικής Ευρώπης. Αρχικά, η συγγραφέας ανιχνεύει τις επιδράσεις του ρομαντισμού σε θεωρίες και κείμενα, για να καταλήξει στο νατουραλισμό του τέλους του αιώνα, με ενδιάμεσες στάσεις, αφ' ενός, στις αστικές μορφές της κωμωδίας, της σάτιρας καθώς και των μετεξελίξεών τους σε κωμειδύλλιο και επιθεώρηση, και αφ' ετέρου, στην εισαγωγή του ιταλικού μελοδράματος και της γαλλικής οπερέτας, που καταναλώνονται κυρίως από την αυλή.

Το ευτυχές αποτέλεσμα είναι μια θεωρητικά ενημερωμένη ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου και πολιτισμού, η οποία δεν τα παρουσιάζει αποκλεισμένα από τις διεθνείς πολιτιστικές εξελίξεις, όπως συνέβαινε συνήθως. Και ακόμα, αυτή η συνεχής μετακίνηση της ιστορικής αφήγησης από τη γενική ιστορία σε επιμέρους παραδείγματα και αντίστροφα, όπως υπογραμμίζει προλογίζοντας και ο καθηγητής Θεατρολογίας Βάλτερ Πούχνερ, προάγει την έρευνα ειδικών θεμάτων του νεοελληνικού θεάτρου, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει μια συνολική εικόνα της κοινωνικής και αισθητικής ιστορίας του, περιγράφοντας γλαφυρά και το «πνεύμα» κάθε εποχής που εξετάζει.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/10/2006