Είναι αργά, όλο και πιο αργά

Δεκαεπτά και ένα γράμματα, 17 άνδρες αφηγητές και άλλες τόσες μοναδικές αντιλήψεις για τον κόσμο, που συνδέονται μεταξύ τους με μυστικές γέφυρες για να χτίσουν ένα ιλιγγιώδες μυθιστόρημα για τον αδύνατο έρωτα. Ένα ερωτικό μυθιστόρημα που τρέφεται με τον νόμο της σχετικότητας, όπου ακόμα κι αυτές οι λογοτεχνικές αναφορές μοιάζουν με απομεινάρια ναυαγίου, μυθιστόρημα που είναι ταυτόχρονα μια κυβιστική εξομολόγηση του συγγραφέα. Τίποτα δεν είναι πραγματικό ή αυτοβιογραφικό, κι όμως τα πάντα είναι αληθινά, διότι όλα αντιμετατίθενται, αλλοιώνονται, γίνονται πανανθρώπινα.

BERNARD COMMENT

Το τελευταίο βιβλίο του Αντόνιο Ταμπούκι κυκλοφόρησε στην Ιταλία λίγες εβδομάδες πριν τις εκλογές που έδωσαν την εξουσία στον Μπερλουσκόνι, και ο μακρύς τίτλος του βιβλίου πήρε, μέσα σ' αυτά τα ειδικά συμφραζόμενα, διαστάσεις αποκάλυψης.
Μυθιστόρημα ελεγειακό παρά ερωτικό, με ήρωες άνδρες μεσήλικους, μορφωμένους και κοσμοπολίτες: ο αναγνώστης γρήγορα διαβλέπει σ' αυτούς τα προσωπεία του ίδιου του συγγραφέα που προσφέρει εδώ την αυτοπροσωπογραφία του, φαντασιακή και πολιτικά ανορθόδοξη. [...] Ο Ταμπούκι μας παρασύρει, με μια δόση σαδισμού, λυτρωτικού ωστόσο, «σ' εκείνους τους λαβύρινθους του πνεύματος μέσα στους οποίος πιστέψαμε ότι ξαναζούμε, ως εάν να ήταν δικός μας ένας χρόνος που υπήρξε κάποτε δικός μας αλλά που πια δεν είναι»

MARCO SABBATINI Le Temps

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το τελευταίο βιβλίο του ιταλού δημιουργού χαρακτηρίζεται, από τον ίδιο τον συγγραφέα, ως μυθιστόρημα σε επιστολική μορφή, αν και διαφοροποιείται ριζικά από την παράδοση του είδους, αυτή που παραπέμπει στις Επικίνδυνες σχέσεις του Λακλό. Στην προκειμένη περίπτωση τις ψηφίδες του έργου συνιστούν ερωτικά γράμματα ανεπίδοτα και φανταστικά, χωρίς περιθώριο απάντησης, κείμενα γραμμένα στα επιστολόχαρτα της σκέψης, ανδρικά λόγια που απευθύνονται σε γυναικείες απουσίες, λέξεις αποχαιρετισμού για να γεμίσει ο χωρισμός, να τελέψει το πένθος, να εκτονωθεί ο πόθος, να δοθούν εξηγήσεις, να κλείσουν οι λογαριασμοί της μνήμης, να ειπωθούν όλα εκείνα που κάποτε ήταν πεισματική σιωπή, γράμματα μελαγχολικά και απεγνωσμένα και τούτο διότι «είναι αργά, όλο και πιο αργά». Αυτό είναι το αξίωμα και το τελικό συμπέρασμα του συγγραφέα που συντάσσει για λογαριασμό των ηρώων του. Η εσώτερη ανάγκη του να συμφιλιωθεί με αυτή την ιδέα αποτελεί τη μυστική κεντρομόλο που οργανώνει τις μεμονωμένες ιστορίες σε μια συγκροτημένη ολότητα, η οποία διεκδικεί και τελικά κερδίζει τη μυθιστορηματική ιδιότητα. Πάντως, πρόκειται για ένα κάθε άλλο παρά εγωκεντρικό κείμενο. Οι ατομικές ιστορίες και μνήμες των ηρώων δεν είναι αυτές του συγγραφέα. Ωστόσο η στάση των χαρακτήρων απέναντι στην ατομική ιστορία και στη μνήμη απορρέει από τη στάση του Ταμπούκι απέναντι στα πολύ δικά του πρόσωπα και πράγματα, στα φαντάσματα και στις φαντασιώσεις του. Μια βασική επιτυχία του βιβλίου έγκειται στο ότι ο αναγνώστης δεν αργεί να ενστερνιστεί αυτή τη στάση, είτε αναγνωρίζοντας την σαν δικιά του, είτε θέλοντας να τη δοκιμάσει. Τελικά, όλοι μας δεν έχουμε κάποτε νιώσει την επιθυμία να γράψουμε ένα γράμμα σε κάποιο σημαντικό άνθρωπο, ίσως το σημαντικότερο γράμμα στο σημαντικότερο πρόσωπο της ζωής μας, εκείνο το γράμμα που φανταστήκαμε χωρίς να μπορέσουμε, να τολμήσουμε ή να προλάβουμε να γράψουμε; Γράμματα, λοιπόν, που δεν γράφτηκαν ποτέ και το υπερβατικό γεγονός της ανάγνωσής τους δεν είναι εφικτό παρά μονάχα στον χώρο της λογοτεχνίας.

Παραδόξως, διαβάζοντας αυτές τις μυστικές σελίδες, δεν νιώθεις τόσο αναγνώστης όσο λαθραναγνώστης. Δεν είναι κείμενα που απευθύνονται σε σένα, δεν έχουν γραφτεί για σένα, δεν είναι υποχρεωμένα να σου τα επεξηγήσουν όλα. Η ταυτότητα τόσο του αποστολέα όσο και της παραλήπτριας παραμένει ελλιπής και μυστηριώδης. Οι κώδικες επικοινωνίας και οι αναφορές ανήκουν σε συστήματα κλειστά και ιδιωτικά, στον μικρόκοσμο που περικλείεται από ένα ερωτικό ζευγάρι και κάθε μέλος του χωριστά. Τα κείμενα είναι οι χαραμάδες από όπου σου επιτρέπεται να κατασκοπεύσεις κάτι πολύ προσωπικό, κάτι σχεδόν απαγορευμένο, και αυτή η αίσθηση κάνει την εμπειρία της ανάγνωσης ιδιαίτερα γοητευτική. Ο αναγνώστης γίνεται ένας παρείσακτος, αντιμέτωπος με θραύσματα μνήμης, φευγαλέες αναφορές σε βιωμένους τόπους, τρυφερά αλλά και σκληρά υπονοούμενα, συνειρμικές αναζητήσεις που άλλοτε οδηγούν στη λύτρωση και άλλοτε σε αδιέξοδο. Αυτό είναι το υλικό και η φόρμα της μυθοπλασίας του Ταμπούκι, και η ικανότητα του να το διαχειρίζεται τόσο φυσικά και αβίαστα (νομίζεις ότι τα κείμενα γράφτηκαν μονοκονδυλιά, όπως θα τα έγραφαν οι φανταστικοί συντάκτες τους) δεν οφείλεται μονάχα στον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα του βιβλίου αλλά, πάνω από όλα, στο ταλέντο, στην πείρα, στη μαεστρία εν τέλει, του πολυγραφότατου δημιουργού ο οποίος υπογράφει το ωριμότερο και πιο ολοκληρωμένο, εκτιμώ, έργο του. Στο Είναι αργά, όλο και πιο αργά συνοψίζεται και ανασυγκροτείται όλο αυτό το δυναμικό που απαντούσαμε διάσπαρτο στα προηγούμενα βιβλία του Ταμπούκι. Η καλοστημένη πλοκή συνδυάζεται με τη στοχαστικότητα και την ενδοσκόπηση, το κοσμοπολίτικο στοιχείο εναρμονίζεται με την αναζήτηση του προσωπικού χώρου, η γραμμική αφήγηση συνωμοτεί με τον συνειρμικό λόγο και τους αντικατοπτρισμούς της θύμησης, το χιούμορ υπηρετεί την ελεγεία, οι αισθήσεις μπολιάζουν τις σκέψεις, το φαντασιακό συγκοινωνεί με το βίωμα, το διφορούμενο συμβιώνει με το μονοσήμαντο, το πλήρες συμφιλιώνεται με το ελλειπτικό, η νοσταλγία επιβάλλει το επόμενο ταξίδι στο άγνωστο. Ο Ταμπούκι τού Ετσι ισχυρίζεται ο Περέιρα και της Χαμένης Κεφαλής του Ντεμασένου Μοντέιρου συναντάει, επιτέλους, τον Ταμπούκι τού Ρέκβιεμ και του Νυχτερινού στην Ινδία. Είναι μια ευτυχής συνάντηση, όπως άλλωστε φαίνεται να είναι και αυτή μεταξύ του συγγραφέα και του έλληνα μεταφραστή του.

Ο Ανταίος Χρυσοστομίδης αποδίδει το κείμενο με αγάπη και μεράκι, καθώς άλλωστε τυχαίνει και προσωπικός φίλος του Ταμπούκι με μεγάλη και βαθιά γνώση τόσο του έργου όσο και του δημιουργού. Στο πρόσφατο παρελθόν δημοσίευσαν από κοινού μια σειρά συζητήσεων «εφ' όλης της ύλης» (Ενα πουκάμισο γεμάτο λεκέδες, εκδόσεις Αγρα, 1999), που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο μιας επίσκεψης του συγγραφέα στα νησιά του Αιγαίου. Εξάλλου αρκετές ιστορίες του τελευταίου του βιβλίου διαδραματίζονται σε ελληνικό σκηνικό. Σε μια ένδειξη γενναιοδωρίας και ιδιαίτερης συμπάθειας απέναντι στη χώρα μας, δύο κείμενα της συλλογής εμπνευσμένα από την επαφή του με τον τόπο μας, σύμφωνα με επιθυμία του ίδιου, πρωτοεκδόθηκαν στην ελληνική τους μετάφραση (Δύο ελληνικά διηγήματα, εκδόσεις Αγρα, 2000). Μπορούμε με βεβαιότητα πλέον να μιλάμε για την απαρχή της ελληνικής περιόδου του Αντόνιο Ταμπούκι, ενός ανθρώπου που αναζήτησε την προσωπική του ταυτότητα πέρα από τα στενά εθνικά πλαίσια της καταγωγής του. Το πάθος του για τον ποιητή Φερνάντο Πεσόα τον οδήγησε σε μια μακριά ιστορία αγάπης με τη Λισαβόνα και την πορτογαλική γλώσσα, την οποία τελικά και υιοθέτησε για να γράψει μερικά από τα ομορφότερά του κείμενα. Ποιος ξέρει; Ισως κάποτε διαβάσουμε τις πρώτες του ελληνικές αράδες. Ποτέ δεν είναι αργά...



Παντελής Κοντογιάννης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 22-09-2002