Η νοσταλγία του πιθανού

Από τα δοκίμια που ο Αντόνιο Ταμπούκι έχει κατά καιρούς γράψει, στο ελληνικό κοινό είναι γνωστό μόνο το δοκίμιο Η γαστρίτιδα του Πλάτωνα γύρω από την ευθύνη των διανοουμένων. Ο Ταμπούκι υπήρξε για πολλά χρόνια καθηγητής Πορτογαλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Σιένα, και στην ιβηρική λογοτεχνία έχει αφιερώσει πολλές μελέτες, κυρίως για τη μπαρόκ και τη σύγχρονη εποχή. Μεταξύ άλλων υπήρξε ένας από τους πρώτους μελετητές του Φερνάντο Πεσσόα, του οποίου το έργο μετάφρασε, μόνος ή με τη σύζυγό του Μαρία Ζοζέ ντε Λανκάστρε, ήδη από το 1970, όταν στην Ευρώπη ο μεγάλος Πορτογάλος ποιητής ήταν ακόμα άγνωστος.
Το βιβλίο αυτό συγκεντρώνει τα γραπτά που ο Ταμπούκι αφιέρωσε στον ποιητή αυτόν που σήμερα θεωρείται μια από τις ιδιοφυϊες της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Τα γραπτά αυτά ανήκουν σε δυο διαφορετικές χρονικές περιόδους -τα τελευταία είναι από ένα βιβλίο που έχει κυκλοφορήσει μόνο στα γαλλικά, και ανήκουν σε μια περίοδο όπου ο Ταμπούκι δίδαξε σε ένα Πανεπιστήμιο του Παρισιού.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ιταλός ή Πορτογάλος; Ο Αντόνιο Ταμπούκι (γεννημένος το 1943 στην Πίζα) συγκαταλέγεται στα λαμπρότερα ονόματα της σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνίας και διανόησης, ωστόσο η Πορτογαλία έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη ζωή του και στην πνευματική του διαμόρφωση σε σημείο που να τη θεωρεί ουσιαστικά δεύτερη πατρίδα του. To 1962, φοιτητής στο Παρίσι, ανακαλύπτει έκθαμβος τον Πεσσόα διαβάζοντάς τον σε γαλλική μετάφραση. Μια συνάντηση τόσο σημαντική ώστε να τον προσανατολίσει στη συστηματική μελέτη της πορτογαλικής γλώσσας και λογοτεχνίας και στη σύνταξη μιας διατριβής για τον υπερρεαλισμό στην Πορτογαλία με την οποία τον συνδέουν και προσωπικοί λόγοι (η σύζυγός του, Maria Jose de Lancastre, φιλόλογος επίσης, είναι Πορτογαλίδα). Δίδαξε επί μακρόν πορτογαλική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Σιένας, έχει μεταφράσει στα ιταλικά τα περισσότερα από τα κείμενα του Πεσσόα, γράφει απευθείας στα πορτογαλικά (το Requiem, λόγου χάριν, εμποτισμένο από την παρουσία του μεγάλου συγγραφέα της Λισαβόνας) και είναι σε θέση να τιμήσει ακριβοδίκαια τη θετή του πατρίδα γνωρίζοντας επισταμένως την πολιτιστική της παράδοση και το στίγμα της στην ευρυχωρία της ευρωπαϊκής παιδείας. Οι συνθήκες που δημιούργησαν αυτή τη σχέση ζωής με ένα συγγραφέα (τον Πεσσόα) και μια χώρα (την Πορτογαλία) καταγράφονται περίφημα στο εξομολογητικό Ενα πουκάμισο γεμάτο λεκέδες (συζητήσεις του Antonio Tabucchi με τον μεταφραστή του Ανταίο Χρυσοστομίδη εφ' όλης της ύλης), Αγρα, 1999. Οι εκλεκτικές συγγένειες, πάνω από γεωγραφικά σύνορα και πατριωτικές αναδιπλώσεις, διαμορφώνουν νέες ταυτότητες, ορίζουν άλλες γενεαλογίες.



Ο πολλαπλός άνθρωπος



Pessoa σημαίνει πρόσωπο, και είναι κάπως οξύμωρο να φέρει αυτό το όνομα ο συγγραφέας που ανήγαγε σε τέχνη την εναλλαγή των προσωπείων. Ο Φερνάντο Πεσσόα (1888-1935) ενόσω ζούσε, δεν δημοσίευσε παρά ελάχιστο μέρος του έργου του. Οταν πεθαίνει, μόλις 47χρονος, αφήνει πίσω του μόνη κληρονομιά το μυθικό πλέον μπαούλο του, πραγματικό κουτί της Πανδώρας, όπου είχε εγκιβωτίσει περί τα 27.500 χειρόγραφα υπογεγραμμένα από τουλάχιστον 72 δημιουργούς, τους περίφημους ετερώνυμους, δηλαδή συγγραφικούς σωσίες του, με τη βοήθεια των οποίων φιλοτέχνησε μια τεράστια λογοτεχνική συμφωνία. Πρόκειται για υπέρογκο ανέκδοτο έργο το οποίο ταξινομείται, καταγράφεται και αποκωδικοποιείται σταδιακά, και τον καθιερώνει, μεταθανατίως, ως μέγιστο συγγραφέα της σύγχρονης πορτογαλικής λογοτεχνίας και έναν από τους μείζονες δεξιοτέχνες της γραφής του 20ού αιώνα. «Οι Πεσσόα» (θα έπρεπε, ίσως, να μιλάμε στον πληθυντικό για τον πολυπρόσωπο συγγραφέα) λειτούργησαν από το 1914 ως το 1935, δηλαδή επί μία εικοσαετία, γράφοντας και εκδίδοντας περιοδικά, εγκλιματίζοντας στην Πορτογαλία τον μοντερνισμό και τις ευρωπαϊκές πρωτοπορίες, διεκδικώντας τα εύσημα του ενεργού διανοουμένου στην εποχή τους και στη χώρα τους. Από τα μέλη της ετερωνυμικής αδελφότητας που συμβιώνουν στο μυαλό του ορθώνυμου επινοητή τους διακρίνονται τέσσερις αυτεξούσιες συγγραφικές οντότητες με τα διακριτά βιογραφικά τους δελτία: Alvaro de Campos, Bernardo Soares, Alberto Caeiro και Ricardo Reis. Στα όρια κατάργησης του εαυτού του και εφεύρεσης άλλων ποιητών με πλήρως αυτόνομο και δημιουργικό βίο, ο Πεσσόα αυτοσκηνοθετείται συνεχώς και δημιουργεί με οιονεί παρενδυτική μανία έναν ετερωνυμικό γαλαξία: «Δεν ξέρω ποιος είμαι, ποια ψυχή έχω. Οταν μιλάω με ειλικρίνεια δεν ξέρω με ποια ειλικρίνεια μιλάω. Είμαι διαδοχικά άλλος από ένα εγώ που δεν ξέρω αν υπάρχει (εάν είναι αυτοί οι άλλοι)». Στο πιο φανταστικό ληξιαρχείο της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα εξασφαλίζει το υφολογικό μητρώο του κάθε ετερώνυμου αθροίζοντας συγγραφικές εκδοχές: «Δημιούργησα μέσα μου διάφορες προσωπικότητες. Δημιουργώ προσωπικότητες διαρκώς. Κάθε όνειρό μου, αμέσως μόλις το ονειρευτώ, ανήκει σε κάποιον άλλο που μπορεί να το ονειρευτεί, όχι όμως εγώ».



Συγκριτολογικές προτάσεις



Το πλήθος αυτών των επινοημένων προσώπων που συνδυάζουν και αναδιατάσσουν κανόνες και τεχνικές περιφρουρώντας αυστηρά την ιδιοσυστασία τους (κάθε ετερώνυμος έχει διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα) συνωθείται σε μια πόλη που εισέρχεται θεαματικά στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα: πλάι στην Πράγα του Κάφκα, το Δουβλίνο του Τζόις και το Μπουένος Αϊρες του Μπόρχες κάνει την εμφάνισή της η Λισαβόνα του Πεσσόα. Κεντρικό πρόβλημα στην ευρύτερη ευρωπαϊκή κουλτούρα, το πρόβλημα της ετερότητας, του Αλλου, του ξένου ή εξόριστου, που ενδέχεται και να συνυπάρχουν σε ένα πολλαπλό εγώ, αντιμετωπίζεται από τον Πεσσόα διά της ετερωνυμικής φαντασμαγορίας. Η ετερωνυμία δεν είναι ακριβώς ψευδωνυμία: ο ίδιος ο Πεσσόα, στην περίφημη διευκρινιστική επιστολή του με ημερομηνία 13.1.1935 εκθέτει αναλυτικά το σύστημα της ετερωνυμικής γραφής του σε σχέση με το αίτημα της ανωνυμίας, της αφάνισης του εγώ. «Παθολογία και συνάμα θεραπεία της μοναξιάς» σχολιάζει εύστοχα ο Ταμπούκι.

Οι δύο ενότητες του παρόντος τόμου αντιστοιχούν σε δύο βιβλία του Ταμπούκι και κωδικοποιούν τις προτάσεις του για την ανάγνωση του Πεσσόα, με τον οποίο ασχολείται διά βίου, από τη δεκαετία του 1970, όταν ακόμη λίγοι γνώριζαν και εκτιμούσαν το ιδιοφυές έργο του. Το πρώτο βιβλίο («Ενα μπαούλο γεμάτο κόσμο», 1990) συγκεντρώνει τα κείμενα του Ταμπούκι (πρώιμα και μεταγενέστερα) για το πολυπρόσωπο σύμπαν του πορτογάλου συγγραφέα. Επισημαίνουμε για τη συγκριτολογική του προσέγγιση το κεφάλαιο «Καπνός στον ορίζοντα. Ο Πεσσόα, ο Σβέβο και τα τσιγάρα». Το δεύτερο βιβλίο («Η νοσταλγία του πιθανού») περιλαμβάνει σε τέσσερα κεφάλαια τα σεμιναριακά μαθήματα του Ταμπούκι, επισκέπτη καθηγητή στην Ecole des Hautes Etudes το 1994, στο Παρίσι. Τα κείμενα αυτά κυκλοφόρησαν σε αυτόνομη γαλλική έκδοση το 1998 - η ιταλική δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί - και ο τίτλος του πρώτου βαπτίζει συνολικά την ανά χείρας ελληνική έκδοση. Επιπλέον, η έκδοση της Αγρας περιλαμβάνει σε παράρτημα την περιβόητη επιστολή με τις διευκρινίσεις σχετικά με τη γέννηση των ετερωνύμων, τμήμα από τον «Φύλακα των κοπαδιών», και επτά επιστολές του Πεσσόα στην «αγαπημένη» του Οφέλια. Ετσι εμπλουτισμένος, ο τόμος προσφέρει μια άρτια εισαγωγή στον μυστηριώδη κόσμο του Πεσσόα. Τα δοκίμια του Ταμπούκι αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας για τους μελετητές του Πεσσόα. Οι συγκριτολογικές του προτάσεις και υποδείξεις (Σβέβο, αλλά και Ρίλκε, Κάφκα, Λεοπάρντι, Πιραντέλο) αποκαλύπτουν τη ματιά του έμπειρου και ενήμερου αναγνώστη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που σταθμεύει σε μικρολεπτομέρειες και φωτίζει σκιερές γωνιές. Χρωστούμε χάρη στον Ανταίο Χρυσοστομίδη που με ζέση και υπευθυνότητα έχει αναλάβει σχεδόν εξ ολοκλήρου τη μετάφραση στα καθ' ημάς του έργου του Ταμπούκι και τον έχει κάνει να νιώθει, πέρα από Ιταλός και Πορτογάλος, και ολίγον Ελληνας.



Λίζυ Τσιριμώκου (καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας)

Το ΒΗΜΑ, 18/11/2007