Το ημερολόγιο ενός τρελού γέρου

Ένας ηλικιωμένος άντρας, που διακατέχεται από σεξουαλικές εμμονές, φλέγεται από πάθος για τη νύφη του, παλιά χορεύτρια του μιούζικ χολ και μάλλον ελαστική σε θέματα ερωτικής ηθικής. Εκείνη, με πολλή μαεστρία, εκμεταλλεύεται το πάθος του και του αποσπά χρηματικά ποσά, προσφέροντάς του μόνο κάποιες υποτυπώδεις σεξουαλικές εκδουλεύσεις και οδηγώντας τον σιγά σιγά στην τρέλα. Τα θέματα της νιότης και του γήρατος, του έρωτα και του θανάτου, του παλιού και του καινούργιου συνθέτουν ένα αριστούρημα, το τελευταίο που έγραψε ο μεγάλος Ιάπωνας συγγραφέας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεν μας δίνεται συχνά η ευκαιρία να γευτούμε τα λογοτεχνικά προϊόντα της Ιαπωνίας. Η γλώσσα και η διαφορά της νοοτροπίας μεγαλώνουν ίσως τη γεωγραφική απόσταση που μας χωρίζει από τη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου. Κάθε τέτοια ευκαιρία είναι, λοιπόν, ευπρόσδεκτη και πολύτιμη. Μετά το νομπελίστα Καβαμπάτα, τον ακραίο Μίσιμα και τον Ακουταγκάβα του «Ρασομόν», ένα ακόμη μυθιστόρημα του πολυγραφότατου (ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα) Τζουνίτσιρο Τανιζάκι (1886-1965) έρχεται να προστεθεί στην «ιαπωνική» βιβλιοθήκη μας. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορούν ήδη τα «Οι αδελφές Μακιόκα» και «Πορτρέτο της Σούνκιν», ενώ από τις εκδόσεις Αγρα το «Κλειδί».

Ο Τανιζάκι που, όπως γράφει στο επίμετρό του ο μεταφραστής, «υπήρξε μοντέλο παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς (έχοντας στο ενεργητικό του τρεις γάμους και αρκετά κείμενα απαγορευμένα από τη λογοκρισία), σε μια χώρα που η ετικέτα τού ποια είναι η αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά αποτελεί σιδερένιο συστατικό της ανατροφής και της ζωής του ατόμου» -παρ' όλα αυτά όμως έγινε δεκτός δύο φορές από τον αυτοκράτορα και ανακηρύχθηκε επίτιμο μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών-, καταπιάνεται κι εδώ με ένα από τα προσφιλή του θέματα, το σαδομαζοχιστικό ερωτικό πάθος ενός γέρου στα πρόθυρα του θανάτου, που ακόμη προκαλούν αμηχανία στο μέσο Ιάπωνα αναγνώστη, αφού δεν κολακεύει την προς τα έξω εικόνα του. Το μυθιστόρημα αυτό εκδόθηκε τρία χρόνια πριν από το θάνατο του συγγραφέα και μοιάζει να περιέχει αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία, τουλάχιστον ως προς τα προβλήματα υγείας με τα οποία προίκισε τον ήρωά του, τον εβδομηνταεπτάχρονο Ούτσουγκι Τοκούσουκε.

Ο Τοκούσουκε, που είναι σχετικά εύπορος, ζει σ' ένα διώροφο σπίτι με κήπο μαζί με τη γυναίκα του, το γιο του, τη νύφη του και τον εξάχρονο εγγονό του και έχει υπηρέτρια και νοσοκόμα για να τον φροντίζουν καθημερινά, καταγράφει τις σκέψεις και τους διαλόγους του με τα μέλη της οικογένειάς του σ' ένα αποσπασματικό προσωπικό ημερολόγιο, η τήρηση του οποίου αποτελεί και τη μοναδική του απασχόληση τα τελευταία χρόνια. Οι καταγραφές εκτείνονται από το καλοκαίρι του 1960 ώς την άνοιξη του 1961. Ο ήρωας, που υποφέρει από νευραλγίες που του αχρηστεύουν σχεδόν το αριστερό του χέρι, υπέρταση και καρδιά, είναι ένας τυπικός αρχηγός πατριαρχικής οικογένειας που δεν δίνει λογαριασμό σε κανέναν για τις επιλογές και τις αποφάσεις του, αναγνωρίζοντας στον εαυτό του το δικαίωμα να αρνηθεί μέχρι και το δάνειο που του ζητεί η παντρεμένη κόρη του με τα τρία παιδιά για να μετακομίσει σε πιο ευρύχωρο σπίτι, με σκοπό να κάνει άλλο ένα ακριβό δώρο στη νύφη του -και δεν το κρύβει.

Η νύφη αυτή, η όμορφη Σάτσουκο, που δεν έχει τελειώσει το Γυμνάσιο και υπήρξε ένα φεγγάρι χορεύτρια σε καμπαρέ, τρελαίνεται για τον ευρωπαϊκό και αμερικανικό κινηματογράφο και τις πυγμαχίες, αγνοεί την πεθερά της και συγκρούεται ανοιχτά μαζί της, κυκλοφορεί με ένα Χίλμαν (δώρο κι αυτό του γέρου ήρωα και ένδειξη -μαζί με τον κινηματογράφο και τον τρόπο διασκέδασης- του μεταπολεμικού δυτικού ανοίγματος της κλειστής ιαπωνικής κοινωνίας) και διατηρεί τυπικές συζυγικές σχέσεις με το γιο τού Τοκούσουκε, ο οποίος εξαιτίας της δουλειάς του ταξιδεύει πολύ και λείπει συχνά από το σπίτι, ενώ υπονοείται και η ύπαρξη μιας ερωμένης, είναι μοντέλο χειραφετημένης γυναίκας που διεκδικεί την ερωτική της αυθυπαρξία και με τη σειρά της επιβάλλει τις προσωπικές της επιλογές στο πλαίσιο μιας οικογένειας που αποτελεί πεδίο σύγκρουσης του παραδοσιακού τρόπου ζωής με το μοντέρνο. Από την άλλη όμως, πατέρας και γιος τής αναγνωρίζουν το συνετό και αποτελεσματικό τρόπο με τον οποίο φέρνει εις πέρας την οικονομική διαχείριση την οποία έχει αναλάβει ως νέα «κυρία» του σπιτιού στη θέση της πεθεράς της, ενώ ο πρώτος ομολογεί ότι η νύφη του συλλαμβάνει με εκπληκτική ταχύτητα τις διακυμάνσεις της διάθεσής του και προσπαθεί να του γίνεται όσο το δυνατόν πιο αρεστή.

Ο γέρος πεθερός και η όμορφη νύφη αποτελούν τους δύο πόλους ανάμεσα στους οποίους σπινθηρίζει η ζωή. Ποιος είναι ο θετικός και ποιος ο αρνητικός; «Είμαι τελείος ανίκανος πια, γι' αυτό και μπορώ να νιώσω τη μαγεία του σεξ μόνο με διεστραμμένους και πλάγιους τρόπους», ομολογεί ο Τοκούσουκε. «Ως αποζημίωση αυτής της ανικανότητας μπορώ να ρίξω αυτή την όμορφη γυναίκα στην αγκαλιά ενός ωραίου άντρα, να κάνω όλο το σπίτι άνω-κάτω και αυτό να μου δώσει ευχαρίστηση». Και αυτό ακριβώς κάνει όταν διευκολύνει και συγκαλύπτει τις μεσημεριανές συναντήσεις της νύφης του μ' έναν ανιψιό του. Από την άλλη, εξαγοράζει κάποιες μικρές ερωτικές παραχωρήσεις εκ μέρους της (είσοδο στο μπάνιο την ώρα που εκείνη πλένεται, ένα φιλί στο λαιμό, στη γάμπα ή στα ακροδάχτυλα του ποδιού, την παρουσία της στο δωμάτιό του όταν ετοιμάζεται να κοιμηθεί) με χρήματα. Μηχανεύεται συνεχώς τρόπους για να μένουν οι δυο τους μόνοι, επιδιώκει την ταπείνωσή του εκ μέρους της και η ύπαρξή της εξελίσσεται σε γεροντική εμμονή μέσω της οποίας οι σωματικοί πόνοι αποκτούν ερωτική χροιά. «Είναι παράξενο, αλλά ακόμη κι όταν πονάω εξακολουθώ να έχω σεξουαλικές επιθυμίες. Ισως να τις αισθάνομαι πιο πολύ ακριβώς τις ώρες που πονάω. Ή μήπως είναι σωστότερο να πω πως νιώθω να με τραβάνε και να με γοητεύουν περισσότερο οι γυναίκες που με κάνουν να πονάω;» γράφει στο ημερολόγιό του, αναγνωρίζοντας ότι οι μαζοχιστικές τάσεις του αυξάνονται καθώς γερνάει. Και παρακάτω: «Η Σάτσουκο είναι λιγάκι μοχθηρή, κυνική και ψεύτρα. Η προσποίηση του κακού τής έγινε δεύτερη φύση, γιατί στην αρχή ο χαρακτήρας της δεν ήταν τόσο κακός. Μήπως όμως το κάνει γιατί συνειδητοποιεί ότι έτσι αρέσει περισσότερο στο γέρο άντρα που είμαι εγώ; Όσο πιο μοχθηρή είναι απέναντι στις κόρες και στη γυναίκα μου τόσο περισσότερο με σαγηνεύει».

Όποιοι χυμοί της ζωής μπορούν να κινητοποιήσουν έναν άνθρωπο που βρίσκεται προ του τέλους, είναι πολύτιμοι και πέραν πάσης ηθικής αξιολόγησης, μοιάζει να μας λέει ο Τανιζάκι σ' αυτή τη σπαρακτική όσο και αυτοσαρκαστική σπουδή θανάτου, η οποία κλείνει με τη μεγαλειώδη στην ειρωνεία,την ελευθερία και το συμβολισμό της απόφαση του γέρου άντρα να έχει χαραγμένα στην επιτάφια πλάκα του τα αποτυπώματα από τις πατούσες της Σάτσουκο αντί των ιερών ποδιών του Βούδα.

Τα τρία κεφάλαια με μαρτυρίες της νοσοκόμας, του γιατρού και της κόρης του Τοκούσουκε, που κλείνουν το μυθιστόρημα, φωτίζουν αλλιώς τη σχέση πεθερού-νύφης υπέρ της τελευταίας. Το βιβλίο κλείνει με κατατοπιστικό επίμετρο του μεταφραστή για το συγγραφέα και το έργο του και με αναλυτικό χρονολόγιο. Παρ' όλο που ο μεταφραστής υπαινίσσεται κάτι για τη δυσκολία απόδοσης της αναχρονιστικής «αρσενικής» γραφής του Τανιζάκι, το ελληνικό κείμενο ρέει αβίαστα, σε μια γλώσσα που κάποιες φορές ρέπει ηθελημένα προς τους τύπους της καθαρεύουσας. Μόνη παρατήρηση: Οι απαραίτητες υποσημειώσεις για την την πλήρη κατανόηση των αναφορών του κειμένου, που αποδεικνύουν τη βαθύτατη γνώση των ιαπωνικών πραγμάτων που κατέχει ο μεταφραστής, θα μπορούσαν να είναι συντομότερες σε έκταση -κάποιες ίσως θα μπορούσαν να ενσωματωθούν σ' αυτό- για να μη διασπάται η ανάγνωση.

ΘΩΜΑΣ ΣΚΑΣΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/08/2001