Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα (2 τόμοι)

ΚΡΙΤΙΚΗ





Τα Προπύλαια της Ακρόπολης των Αθηνών ήταν για πολλούς περιηγητές το κτίριο με τα παράδοξα. Και η σύνθεση των αποτυπωμάτων που άφησαν πάνω στο μνημείο οι συνειδητές ή ασύνειδες οικοδομικές επεμβάσεις σε διάφορες εποχές μπορεί να διαβαστεί σαν μια ιστορία.



Το βιβλίο του αρχιτέκτονα Τάσου Τανούλα είναι μια εις βάθος μελέτη της οικοδομικής ιστορίας των Προπυλαίων από το 437 π.Χ., που άρχισαν να κτίζονται από τον Μνησικλή, ώς σήμερα, που οι αρχαιολόγοι και οι αρχιτέκτονες της Επιτροπής Ακροπόλεως μελετούν και επιχειρούν την αποκατάσταση των μνημείων τα οποία επί 25 αιώνες στεφανώνουν τον Ιερό Βράχο. Η αφήγηση αφορά τη διαδρομή του μνημείου μέσα στον χρόνο και τελικά είναι σαν ο συγγραφέας να «διαβάζει» την ιστορία πάνω στα ίχνη που άφησαν στα μάρμαρα οι διάφορες οικοδομικές επεμβάσεις. Είναι ένα βιβλίο συναρπαστικό, με ντοκουμέντα που ανασύρθηκαν από αρχεία για να πλέξουν μιαν ιστορία ελάχιστα γνωστή στο ευρύ κοινό, και παρ' όλο που σίγουρα περιέχει πολλά τεχνικά στοιχεία και εξειδικευμένες πληροφορίες, η αφήγηση συμπαρασύρει και κάθε αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την ιστορία της αρχιτεκτονικής αλλά και για τις λιγότερο γνωστές πλευρές της ιστορίας της Αθήνας. Για τους φράγκους, τους καταλανούς, τους βενετσιάνους και τους οθωμανούς άρχοντες και κατακτητές της Αθήνας που εγκαταστάθηκαν στον Βράχο της Ακρόπολης αφήνοντας στα μάρμαρα των Προπυλαίων σημάδια από το πέρασμά τους.

Οι τόμοι είναι δύο. Ο πρώτος περιέχει μόνο κείμενα με εξονυχιστική ανάλυση των στοιχείων που συγκέντρωσε η έρευνα και ο δεύτερος αφιερώνει τις 312 σελίδες του σε σχέδια, χαρακτικά και παλιές και νεότερες φωτογραφίες των Προπυλαίων μαζί με μια εκτενή περίληψη του έργου στα αγγλικά. Σπάνια μια αρχιτεκτονική έρευνα προσφέρει στον αναγνώστη τόσα άγνωστα στοιχεία από την ιστορία μιας πόλης και τόσες πληροφορίες που ο συγγραφέας αναζήτησε σε αρχεία, βιβλιοθήκες και μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Ο Τάσος Τανούλας αποδίδει τον τίτλο του βιβλίου στον Ιωάννη Τραυλό, ο οποίος τον παρότρυνε να πραγματευθεί το θέμα με ένα πιο περιορισμένο αντικείμενο που θα αφορούσε μόνο «Το φράγκικο παλάτι στα Προπύλαια». Αξέχαστος δάσκαλος που μας έδωσε πολλούς άξιους μαθητές, ο Ι. Τραυλός καθοδήγησε τον κ. Τανούλα στα πρώτα στάδια της μελέτης, όπως παραδέχεται ο ίδιος. Καθώς όμως το υλικό που συγκέντρωνε με την έρευνα επεκτεινόταν στις προ και μετά τη Φραγκοκρατία περιόδους, γινόταν φανερό ότι όλες οι εποχές και οι αντίστοιχες επεμβάσεις ήταν απαραίτητες για να γίνει κατανοητή η διαδρομή της ιστορίας του Μνημείου. Το βιβλίο λοιπόν «στήθηκε» (πώς αλλιώς;) με μέθοδο αρχιτεκτονική από τον αρχιτέκτονα συγγραφέα του, ο οποίος δημιούργησε έναν νοητικό κάναβο όπου τοποθέτησε το υλικό του. Συγκέντρωσε, ανέλυσε εις βάθος και συνέθεσε όλα τα ίχνη των διαφόρων εποχών που είναι αποτυπωμένα στο κλασικό μνημείο και αποτελούν το πρωτογενές υλικό και μετά αναζήτησε τις δευτερογενείς γραπτές πηγές και σχέδια των περιηγητών, περιγραφές εκείνων που κατοίκησαν το παλάτι, απεικονίσεις της Τουρκοκρατίας και παλιές φωτογραφίες και εκθέσεις ανασκαφών που προέρχονται από τις πρώτες ανασκαφικές δραστηριότητες του 19ου και του 20ού αιώνα.

Από όλα τα μνημεία της Ακρόπολης, τα Προπύλαια, τουλάχιστον για τον κοινό επισκέπτη, είναι τα πιο «αδικημένα». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Παρθενώνας είναι το κύριο και σημαντικότερο μνημείο που δεσπόζει επάνω στον Βράχο. Μετά έρχεται το Ερέχθειο όπου η γοητεία της χθόνιας λατρείας σε συνδυασμό με τις θελκτικές Κόρες της πρόστασης μαγνητίζουν τη φαντασία μας, ενώ ο ναός της Νίκης μένει σχετικά έξω από τον οπτικό άξονα του προσκυνητή κατά την είσοδό του. Με αυτήν την έννοια και τα Προπύλαια δεν πρέπει να ξεχνούμε πως κτίστηκαν ως πρόπυλο, ως μνημειακή δηλαδή είσοδος από όπου ο προσκυνητής περνάει κατευθυνόμενος προς τον ιερό περίβολο και τα μεγάλα μνημεία του Βράχου. Ωστόσο τα Προπύλαια, παρά τον «δευτερεύοντα» ρόλο τους σε σύγκριση με τα άλλα μνημεία, είναι ένα κτίσμα που σχεδιάστηκε από τον Μνησικλή και δεν ολοκληρώθηκε λόγω του Πελοποννησιακού Πολέμου, θεωρήθηκε όμως δείγμα μεγάλης αρχιτεκτονικής σύλληψης που επηρέασε όχι μόνο σύγχρονές του αλλά και μεταγενέστερες δημιουργίες. Έτσι ακόμη και από αυτή τη σκοπιά, η μελέτη του κ. Τανούλα είναι μια πολύτιμη προσφορά που κάνει τον αναγνώστη κοινωνό (τουλάχιστον τον μη ειδικευμένο αναγνώστη) ενός μνημείου, που αν και σχετικά λιγότερο γνωστό, η αρχιτεκτονική του σύλληψη είναι μοναδική όπως και μοναδική είναι η ποικιλία της χρήσης του μέσα στον χρόνο.

«Οι μαρμάρινες οροφές των δύο στοών του κεντρικού κτιρίου προκαλούσαν πάντα τον θαυμασμό των επισκεπτών τόσο στην αρχαιότητα όσο και στους νεότερους χρόνους. Οι δοκοί που στήριζαν τα φατνώματα παρέμειναν μοναδικές για το μέγεθός τους ως το τέλος της αρχαιότητας». Η χρήση ιωνικών κιόνων στο εσωτερικό κτιρίων δωρικού ρυθμού είχε ήδη εφαρμοστεί και αλλού, αναφέρει ο συγγραφέας. «Στά Προπύλαια όμως ήταν η πρώτη φορά που ο επισκέπτης μπορούσε να δει και τους δύο ρυθμούς ταυτόχρονα σε άμεση παράθεση, εναρμονισμένους στο ίδιο κτίριο».

Αν δεχθούμε την κοινότοπη σκέψη πως τα μνημεία μοιράζονται με την πόλη τους τη μοίρα που της επιφυλάσσει η ιστορία, τα Προπύλαια εξαιτίας της νευραλγικής τους θέσης επάνω στον Βράχο δέχθηκαν εντονότερες επεμβάσεις και προσφέρθηκαν για να λύσουν τις ανάγκες κατοικίας των κατά καιρούς ηγεμόνων αλλά και της οχύρωσης της Ακρόπολης γενικότερα. Ο κ. Τανούλας ύστερα από πολύχρονη έρευνα παραθέτει στο βιβλίο του όλες τις επεμβάσεις που έγιναν στο κτίριο από το τέλος της αρχαιότητας. Πώς αντέδρασαν οι ρωμαίοι αυτοκράτορες στις επιδρομές των Γότθων και των Ερούλων, τις διαδοχικές οχυρώσεις που έγιναν στο μνημείο ή περί αυτό, ώσπου το τέλος του αρχαίου κόσμου βρήκε την Ακρόπολη ένα οχυρό που έμελλε να παραμείνει έτσι για περισσότερο από 15 αιώνες. Μόνο μετά την απελευθέρωση στα 1834 ο Βράχος και τα μνημεία του έπαυσαν πια να έχουν τον χαρακτήρα του οχυρού για να ξαναγίνουν ναοί, αν όχι λατρείας των θεών του Ολύμπου, μιας νέας λατρείας αφιερωμένης στην τέχνη του ελληνικού κλασικισμού.

Σήμερα, εξαιτίας αυτής ακριβώς της λατρείας του ελληνικού κλασικού ιδεώδους, που άνθισε τον 19ο αιώνα παραμερίζοντας και συχνά εξαφανίζοντας αξίες και κατάλοιπα άλλων εποχών, έχουμε πολύ λίγα δείγματα από το πέρασμα από τα Προπύλαια των De la Roche ή των Acciaiuoli, σχεδόν έχουμε ξεχάσει πως για μια σεβαστή περίοδο αρχικά η έδρα του φράγκικου δουκάτου είχε μεταφερθεί στη Θήβα ενώ στην τελευταία περίοδο των Acciaiuoli η Αθήνα έγινε αδιαμφισβήτητη πρωτεύουσα με αυξημένη οικοδομική δραστηριότητα. «Θεέ μου» έγραφε ο Niccolo Machiavelli (της ίδιας οικογένειας του μεγάλου της Αναγέννησης) «δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή, ούτε πιο ωραίο κάστρο».

Από τη σύγκριση των περιγραφών των παλαιότερων επισκεπτών της Ακρόπολης με οικοδομικές αλλά και φιλολογικές μαρτυρίες ο κ. Τανούλας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι κάτα την περίοδο των Acciaiuoli, τον 14ο αιώνα, έγιναν στα Προπύλαια σημαντικές αλλαγές για την επέκταση της κατοικίας των δουκών, αλλαγές που είχαν επιπτώσεις και στην οργάνωση της πρόσβασης της Ακρόπολης από τα δυτικά. Σήμερα πια, μετά την απαλλαγή του κλασικού κτίσματος από τις μεταγενέστερες προσθήκες, τέτοιες αλλαγές πορείας γίνονται κατανοητές μόνο μέσα από τις περιγραφές καλλιεργημένων επισκεπτών όπως ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1436 και το 1444 αλλά και από τα σχέδια περιηγητών. Από τη διασταύρωση αυτών των στοιχείων έχουμε τώρα πια την κατά το δυνατόν ακριβέστερη χάραξη της πρόσβασης προς την Ακρόπολη κατά τον Υστερο Μεσαίωνα.

Ταξιδιωτικά ημερολόγια λοιπόν, επιστολές, ακόμη και αντίγραφα από χαμένα σχέδια περιηγητών και προσκηνυτών του κάστρου της Αθήνας δίνουν μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου νέα στοιχεία, όπως η περιγραφή του τούρκου περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή, που ονομάζει τα Προπύλαια «το κτίριο με τα παράδοξα» και όπως λέει ο κ. Τανούλας «είναι ο πρώτος που αναφέρει ότι μετά την τουρκική κατάκτηση οι Οθωμανοί Τούρκοι χρησιμοποίησαν τα Προπύλαια ως πυριτιδαποθήκη ως την ημέρα που ένας κεραυνός έγινε αιτία να καταστραφούν μερικά τμήματά τους». Ήταν το 1640.

ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-02-1998