Η αρχαία ελληνική τραγωδία σε σκηνική παρουσίαση

Η επιστημονική έρευνα αντιμετώπισε την αρχαία ελληνική τραγωδία κυρίως φιλολογικά. Σπάνια αυτές οι δραματικές δημιουργίες μελετήθηκαν ως έργα, που βλέπονται και ακούγονται. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας, βαθύς γνώστης της θεατρικής τέχνης και των φιλολογικών προβλημάτων της αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, συγκεντρώνει την προσοχή του σε εννέα (9) τραγωδίες, τρεις από κάθε μεγάλο τραγικό ποιητή, ΑΙΣΧΥΛΟ, ΣΟΦΟΚΛΗ, ΕΥΡΙΠΙΔΗ και τις μελετά ως δραματικές δημιουργίες, που παρουσιάζονται σκηνικά στο θέατρο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην Ποιητική ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η μιμητική του έπους είναι ανώτερη αυτής της τραγικής ποίησης: υποστηρίζει ότι το θέατρο, καθώς περιλαμβάνει μια διεξοδικότερη μίμηση της ζωής, δεν αφήνει αρκετά περιθώρια στον νου να αναπτύξει τη φαντασία του· στην καλύτερη περίπτωση γι' αυτόν η παράσταση είναι ένα αναγκαίο κακό που απευθύνεται στους φορτικούς, στους απαίδευτους και στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, σε όσους δεν έχουν πρόσβαση στις ανώτερες πνευματικές ηδονές της ποιοτικής τραγικής ποίησης που για τους επιεικείς είναι αμεσότερα διαθέσιμες μέσω της απλής ανάγνωσης. Ευτυχώς, τέτοιες νοησιαρχικές αντιλήψεις θεωρούνται πια ξεπερασμένες. Για εμάς, όπως χωρίς αμφιβολία και για τους πρώτους θεατές-αποδέκτες της, η τραγωδία είναι τόσο ένα ποιητικό κείμενο όσο και ένα σώμα που βρίσκει την ολοκλήρωσή του στη σκηνή του θεάτρου. Ο πρόσφατος πραγματικός οργασμός παραστάσεων της αρχαιοελληνικής τραγωδίας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό έχει απελευθερώσει τις κλασικές τραγωδίες από τους περιορισμούς που τους επέβαλλε η αντιμετώπισή τους ως κειμένων και μόνο.

Ποια όμως ήταν η θεατρική τέχνη-τεχνική των κλασικών τραγωδοποιών; Πώς επέλεξαν να ανεβάσουν τα έργα τους; Ο τραγικός ποιητής δεν ήταν απλώς ένας σεναριογράφος-σκηνοθέτης, επενέβαινε σε όλα τα στοιχεία της παρουσίασης του έργου (μουσική, χορογραφία κτλ.). Ωστόσο, δεδομένου ότι το μόνο που μας απομένει από αυτό το πολύπλευρο καλλιτεχνικό φαινόμενο είναι το κείμενο, τι μπορούμε να μάθουμε για τη σκηνική παρουσίαση αυτών των τόσο σημαντικών για εμάς θεατρικών έργων; Ο Ολιβερ Τάπλιν είναι αισιόδοξος. Τα ίδια τα κείμενα μπορούν με μια προσεκτική ανάγνωσή τους να μας βοηθήσουν να εξαγάγουμε σημαντικά συμπεράσματα, ώστε συνεπικουρούμενοι από όσες άλλες γραπτές και αρχαιολογικές μαρτυρίες απομένουν να αποκτήσουμε μια σχετικά καθαρή εικόνα για το τι αντίκριζε το θεατρόφιλο κοινό στην κλασική Αθήνα.

Ο Τάπλιν είναι ένας από τους επιφανείς άγγλους αρχαιοελληνιστές. Είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και έχει συγγράψει αρκετά βιβλία για το αρχαίο δράμα και την κλασική λογοτεχνία εν γένει. Τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονται στη σκηνική παρουσίαση και στη μετέπειτα πρόσληψη του κλασικού δράματος, και έχει εμπλακεί στο ανέβασμα αρκετών τραγωδιών από θεατρικές ομάδες στο εξωτερικό. Υπήρξε η κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία του εξειδικευμένου ηλεκτρονικού περιοδικού Didaskalia (http: //didaskalia. open.ac.uk), στο οποίο αναλύονται θέματα που αφορούν τη σύγχρονη παρουσίαση του κλασικού δράματος. Μαζί με την Edith Hall ξεκίνησαν στην Οξφόρδη το φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα Archive of Performances of Greek and Roman Drama που αποσκοπεί στη συγκέντρωση όλου του διαθέσιμου υλικού από τις ανά τον κόσμο παρουσιάσεις κλασικών δραμάτων (http: //www. apgrd.ox.ac.uk).

Το βιβλίο του H Αρχαία Ελληνική Τραγωδία σε Σκηνική Παρουσίαση (Greek Tragedy in Action) πρωτοκυκλοφόρησε το 1978 και έγινε σύντομα απαραίτητο ανάγνωσμα για όλους τους σπουδαστές στις σχολές κλασικών σπουδών, και όχι μόνο. Στα ελληνικά μεταφράστηκε το 1988, ενώ το 2003 εμφανίστηκε και δεύτερη έκδοσή του. Εδώ ο Τάπλιν επικεντρώνεται σε εννέα τραγωδίες από τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη (Αγαμέμνων, Χοηφόρες, Ευμενίδες, Αίας, Οιδίπους Τύραννος, Φιλοκτήτης, Βάκχες, Ιππόλυτος, Ιων). Δεν θεωρεί ότι οι τραγωδίες χρήζουν ειδικής μεταχείρισης, αλλά εφαρμόζει τεχνικές ανάλυσης που χρησιμοποιούνται και για μετέπειτα θεατρικές δημιουργίες. H αγάπη του για το θέατρο δεν περιορίζεται στο κλασικό δράμα, και συχνά συμπληρώνει και φωτίζει τη θεατρική τέχνη των αρχαίων με παραπομπές στο ελισαβετιανό δράμα, κυρίως στον Σαίξπηρ. Οι αναλύσεις του ακολουθούν τη συνήθη φιλολογική τακτική. Ο ίδιος τονίζει ότι η οπτική και κινητική προσέγγιση είναι μέρος της λογοτεχνικής κριτικής (σελ. 8). Μέσα όμως από την ανάλυση των τεκταινομένων στη σκηνή ρίχνει φως σε θέματα που έχουν αντιμετωπιστεί - ανεπιτυχώς - σε καθαρά φιλολογικό επίπεδο (δηλαδή με αναφορά στο κείμενο και μόνο).

Ο Τάπλιν παλινορθώνει τη σημασία σκηνικής παρουσίασης της τραγωδίας ως ένα ζωντανό και αποτελεσματικό όχημα διερεύνησης του ανθρώπινου ψυχισμού, καταρρίπτοντας κάποιες απόψεις που τη θεωρούν ένα άκαμπτο και παρωχημένο μόρφωμα που αδυνατεί να συγκινήσει τον σύγχρονο θεατή. Στο πολυσυζητημένο θέμα της «έλλειψης» σκηνικής δράσης, για παράδειγμα, ο Τάπλιν τονίζει ότι ουσιαστικά πρόκειται για δική μας προκατάληψη να θεωρούμε δράση τις βίαιες σκηνές ή την περιπέτεια: η τραγωδία ασχολείται με τα συναισθήματα των ηρώων και λιγότερο με πράξεις (βλέπε κεφ. 10). Δεν αγνοεί τις «ιδιοτροπίες» της ή τους περιορισμούς της αλλά καταδεικνύει πως μέσα από αυτούς εκπηγάζει το μοναδικό θεατρικό βίωμα που αυτή προσφέρει. H πρωτότυπη συζήτηση του δείχνει πως όσα συνήθως θεωρούμε ότι περιορίζουν τις παραστάσεις αυτές ως θεατρικές δημιουργίες δεν λειτουργούν υποχρεωτικά έτσι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα σκηνικά. H δράση στις τραγωδίες εκτυλίσσεται μπροστά από ένα σταθερό οικοδόμημα που συνήθως απεικονίζει έναν ναό ή ένα παλάτι (ο αρχαίος οίκος). Μέσα από τα σχόλιά του σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο, για παράδειγμα, ο Αισχύλος στον Αγαμέμνονα σημασιοδοτεί τις εισόδους στον οίκο (βασίλειο της Κλυταιμνήστρας πλέον) καταλαβαίνουμε ότι ο μόνος ουσιαστικός περιορισμός είναι τα όρια της φαντασίας του συγγραφέα.

Θα πρέπει ωστόσο να σχολιάσουμε τη δομή του βιβλίου: αν και πρόκειται για ένα άκρως ενδιαφέρον σύγγραμμα, η μάλλον ιδιότροπη κατανομή των θεμάτων στα επί μέρους κεφάλαια δίνει μεν πλήθος πληροφοριών και ερεθισμάτων για τη σκηνική παρουσίαση των τραγωδιών εν γένει, η αποσπασματική όμως ανάλυση των έργων δεν προσφέρεται για την εξαγωγή συμπερασμάτων και τον σχηματισμό μιας ξεκάθαρης εικόνας σχετικά με το πώς ο εκάστοτε τραγωδός δόμησε κάθε δημιούργημά του ως ενιαίο όλον. Παραμένει ωστόσο (μαζί με το Οροι και Μετασχηματισμοί στην Αρχαία Τραγωδία του κ. N. Χουρμουζιάδη, εκδόσεις Γνώση, 1984) η πλέον προσιτή και ολοκληρωμένη εισαγωγή σε αυτό το μέχρι πρότινος παραμελημένο θέμα, από την οποία θα ωφεληθούν τόσο όσοι επιθυμούν να μάθουν για τον χαρακτήρα και την όψη των αρχαίων παραστάσεων αλλά και όσοι σκοπεύουν να ασχοληθούν με τη σκηνοθεσία των κειμένων αυτών.

H μετάφραση, χωρίς να είναι εξαιρετική, δεν παρεμποδίζει στη μετάδοση των νοημάτων του συγγραφέα, χαρακτηρίζεται όμως από υπερβολική προσήλωση στο πρωτότυπο (π.χ., επί λέξει μετάφραση των ιδιωματισμών της αγγλικής), με αποτέλεσμα το ελληνικό κείμενο να στερείται φυσικότητας. Υπάρχουν ωστόσο ορισμένες επιλογές που όντως δημιουργούν προβλήματα στην κατανόηση: η απόδοση του confrontation ως «αντιμετώπιση» (σελ. 226 κ.ε.), της φράσης makes the point ως «δημιουργούν το ζήτημα» (σελ. 222) ή του απλού since (εδώ ξεκάθαρα με την αιτιολογική σημασία του) ως «από τότε» (σελ. 223).



ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΤΡΑΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-04-2004