Μαρτυρολόγιο

Tα προσωπικά ημερολόγια του Pώσου κινηματογραφικού δημιουργού, που με το έργο του έχει αναδειχθεί ως ο κορυφαίος σκηνοθέτης των τελευταίων σαράντα ετών. Άνθρωπος που με τη στάση ζωής και το έργο του φανέρωνε πως είχε μια καθολική θέαση του κόσμου και των όντων, πράγμα που τον κατέστησε δεξιοτέχνη στο να εκφράζει, καλύτερα από τον καθένα, το ανείπωτο.



Oι προσωπικές του σημειώσεις, που έφερε στο φως η γυναίκα του μετά το θάνατό του (1986), αναδεικνύουν έναν άνθρωπο που σχεδόν καθημερινά πάλευε με τη μοίρα, μια μοίρα άδικη και παράλογη, καθώς ο ποιητής των ονείρων και του κάλλους είχε να αντιπαλέψει τον παραλογισμό του Σοβιετικού καθεστώτος αρχικά, τη στυφή γεύση της εξορίας στη συνέχεια και το άλγος του θανάτου στο τέλος της σύντομης ζωής του.



Στο Mαρτυρολόγιο, ο αναγνώστης αντικρίζει έναν Tαρκόφσκι ξεγυμνωμένο από τις όποιες εξιδανικεύσεις και αγιοποιήσεις έχουν κατά καιρούς επιχειρηθεί. Συναντά τον αγωνιώδη και ταυτόχρονα δημιουργικό τρόπο σκέψης και δράσης του σκηνοθέτη που κατέστη «ποιητής των εικόνων».






ΚΡΙΤΙΚΗ



Πάντως ο Ζαν Πολ Σαρτρ χαιρέτισε, παρασυρμένος (;) στα «Πράγματα», πριν από περίπου 45 χρόνια, «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν», την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του μεγάλου Ρώσου κινηματογραφιστή Αντρέι Ταρκόφσκι (1932-1986), ως μία άκρως υπαρξιστική δημιουργία, κάνοντας τη δική του (παρ)ανάγνωση στην παρθενική πρόταση ενός, τύποις Σοβιετικού, δημιουργού, που αναζητούσε τις αποχρώσεις τού μοναχικού βλέμματος εν μέσω μαζικών ορυμαγδών.

Στη συνέχεια υπαρξισμός και μεταφυσική -μια πρόσμειξη Ορθοδοξίας και ανατολικού μυστικισμού- θα χαρακτηρίσουν, σε αδρές γραμμές, από πλευράς ιδεολογικών εγγραφών το έργο του Ταρκόφσκι. Στο ποιητικό/μορφικό επίπεδο ο τελευταίος με την εικονοποιία του δώρισε μια υπέροχη, εσωτερική, ομιλούσα ζωγραφική, με μουσικούς ήχους από τον αδιάσειστο χρόνο της μνήμης.

Αυτός ο βαθιά ταραγμένος καλλιτέχνης, που τόσο ...μαζοχιστικά εμφανίζεται στο εξώφυλλο του παρόντος βιβλίου να γελάει, μάλιστα πάνω από τη λέξη «μαρτυρολόγιο» (ας φροντίσει ο υποψιασμένος εκδότης Μανόλης Βελιτζανίδης εν καιρώ να αλλάξει την κουβερτούρα), με τις επτά μεγάλου μήκους ταινίες του σφράγισε, στη σχετικά σύντομη ζωή του, όχι μόνον τη ρωσική κινηματογραφία, αλλά και τη συνείδηση της ανάλογης παγκόσμιας.

Οι προβληματισμοί των φιλμ του Ρώσου σκηνοθέτη, που αντανακλώνται στο μότο (φράσεις του τελευταίου σημειωμένες στα ημερολόγιά του), φυσικά μπορούν να αντιμετωπιστούν και με σκεπτικισμό. Το «νόημα» κανείς δεν το βρίσκει στην υλική ζωή αλλά κατά τη συνάντησή του με το πνευματικό απόλυτο, την υπερφυσική ουσία, τον θάνατο/αθανασία, με την όντως ζωή, κατά τον χριστιανό Ταρκόφσκι. Φυσικά, και οι θέσεις αυτές, που εγκαλούν το ένστικτο και νοηματοδοτούν μιαν άδεια ζωή, χωρίς τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις, μοιάζουν ασυναγώνιστες, καθώς μάλιστα σκέφτεσαι τα θεμέλια του πολιτισμού: τον φόβο θανάτου που τα δημιουργεί και τα στερεώνει(;), κατά το κοινώς λεγόμενο.

Μπορεί όμως κάποιος μη χριστιανός να πιστεύει σε άλλους είδους ...μαγείες, στη γοητεία του υλικού, στη συμφιλίωση με το σώμα, χωρίς τον υπαρξιακό πανικό, την ιδέα θανάτου, η οποία φαντάζει μακάβρια, εάν σκεφτούμε ότι με τη μεταφυσική λογική όλα λειτουργούν και κληροδοτούνται με βάση την υστεροφημία. Σε αντίθεση, δεν περικλείει (δυνητικά) τρομακτική ελευθερία και ζωικό οξυγόνο η ιδέα της δημιουργίας απαλλαγμένη από τη σκέψη του τάφου;

Τα προηγούμενα απασχόλησαν ανά τους αιώνες άπειρους νόες, και εδώ ο ταχυγραφικός προβληματισμός μοιάζει με βλασφημία ...αλλά οι περιστάσεις απαιτούν κάποια ανακλαστική αντίδραση, έστω και με τον κίνδυνο της αναπαραγωγής του κοινού τόπου.

Τέλος πάντων, το ανά χείρας βιβλίο επανεκδόθηκε με μικρές διορθώσεις και συμπληρώσεις (είχε κυκλοφορήσει παλαιότερα από τη «Νεφέλη» και ήταν εξαντλημένο) στην ίδια ανεπίληπτη μετάφραση, από τα γερμανικά, του Αλέξανδρου Ισαρη.

Το «Μαρτυρολόγιο», όπως μαρτυρά και ο υπότιτλος, είναι ημερολογιακές καταγραφές πάνω στην πιο δημιουργική περίοδο του δημιουργού της «Θυσίας». Οι σημειώσεις αυτές είναι ριγμένες, όπως μαθαίνουμε, στο χαρτί παρορμητικά (βέβαια, όσο ασυστηματοποίητα μπορούσε να κάνει κάτι ένα άτομο σαν τον Τ., του οποίου ο περφεξιονισμός τον οδήγησε κάποτε, στα τέλη της δεκαετίας του '70, να ξαναγυρίσει μία μεγάλη παραγωγή, το «Στάλκερ», γιατί δεν του άρεσε το χρώμα της πρώτης εκδοχής!).

Σινεφίλ και μη, όσοι σε κάθε περίπτωση γοητεύτηκαν και ενδιαφέρθηκαν για τη ζωή και το έργο τού σημαντικού αυτού «ποιητή» εικόνων και δεν είχαν την ευκαιρία να εγκύψουν στο βιβλίο αυτό στην πρώτη του έκδοση, θα διασταυρωθούν με μια μεγάλη ποικιλία σχολίων και παντοειδών σκέψεων εφ' όλης της ύλης. Δηλαδή για την ατμόσφαιρα των δύσκολων ημερών του σκηνοθέτη σε ένα κοινωνικό και πνευματικό πλαίσιο καταπιεστικό, που τον ανάγκαζε στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου να διαμαρτύρεται για τις μικρές και τις μεγάλες αντιξοότητες. Παράλληλα, ο αναγνώστης θα συναντήσει σποραδικές σκέψεις πιο σύνθετες, που θυμίζουν το πιο θεωρητικό, αν και λαγαρό, βιβλίο τού Τ. «Σμιλεύοντας τον χρόνο».

Ο Τ., μεγάλος φιλαναγνώστης, καταβρόχθιζε βιβλία, ρωσικά και ξένα από μεταφράσεις, γιατί δεν μιλούσε άλλες γλώσσες, πέραν της πολύ αγαπητής του μητρικής (όντας πολύ «Ρώσος»), τα οποία εδώ κι εκεί σχολιάζει ανάμεσα σε καυστικές παρατηρήσεις και διαρκή παράπονα, κάποτε κουραστικά, για τον κόσμο της σοβιετικής κινηματογραφίας, τη γραφειοκρατία και κυρίως για την οικονομική του δυσπραγία. Αυτό ειδικά το τελευταίο γίνεται, από ένα σημείο και μετά, έμμονο στοιχείο στη σκέψη του, κι όχι μόνο γιατί το σινεμά είναι μια πολυέξοδη υπόθεση, αλλά γιατί η υλική μιζέρια της πατρίδας του αντανακλά μια βαθύτερη φτώχεια ιδεών, στη συγκεκριμένη περίοδο.

Η ειρωνεία είναι ότι ενώ στρέφεται εναντίον της υλικότητας («πόσο αξιοθρήνητοι, άθλιοι και ακάλυπτοι είναι οι άνθρωποι, όταν έχουν στο μυαλό τους μονάχα το ψωμί, και δεν αντιλαμβάνονται πως αυτός ο τρόπος σκέψης τούς οδηγεί κατευθείαν στον θάνατο»), την ίδια στιγμή τον ταλανίζει ως ανάγκη αυτή η παράμετρος... Ετσι είναι: πράγματα που τον καταπίεζαν, το άμεσο και φθαρτό, πρόβαλλαν απειλητικά μπροστά του κάθε στιγμή. Οπότε το δράμα της ύπαρξης, που τον απασχολούσε σαν μια αποκαλυπτική νόσος, συμπληρωνόταν από το καθημερινό σύμπτωμα, εντείνοντας την αγωνιακή του κατάσταση.

Μπροστά σε δυνάμεις που, κατά τη γνώμη του, υπηρετούσαν το αρνητικό και το μη αγαθό, έπρεπε να παίρνει προφυλάξεις, σε σημείο κάποτε, αν όχι νευρωτικό, τουλάχιστον εξαιρετικά εντατικό. Και αυτές οι αντιξοότητες ήταν πολλές και ποικίλες. Μία από αυτές, η παρουσία του Κακού επί της Γης: όπως ο δικός μας Νίκος Καρούζος, που μιλούσε για την υπεροπλία του πεπτωκότος αγγέλου, ο Τ. θυμάται μια φράση του πατέρα του Αρσένι, γνωστού Ρώσου ποιητή, στίχοι του οποίου συνοδεύουν τις εικόνες τού αυτοβιογραφικού «Καθρέφτη»: «Το Καλό είναι παθητικό, ενώ το Κακό ενεργητικό.».

Ο δημιουργός τού «Αντρέι Ρουμπλιόφ» ασφυκτιά σε ένα περιβάλλον όπου ο ίδιος είναι κάτι αξιοπερίεργο για τους συμπατριώτες του, εκ των οποίων οι περισσότεροι επικοινωνούν με το έργο του δογματικά και μηχανιστικά. Οι σημειώσεις του φωτογραφίζουν μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που ευνοεί μονομερώς την «πνευματικότητα».

Θα χρειαζόταν εκτενέστερη παρουσίαση των συγκεκριμένων, πλούσιων σε πληροφορίες, θεωρητικές, έστω αμεθόδευτες, σκοπεύσεις και αυθιστορήσεις, καταγραφών από ένα χέρι που μπορεί να τις «πέταγε» σκόρπιες στο ημερολόγιό του, αλλά ωστόσο αυτές δεν παύουν να μας ενδιαφέρουν, ειδικούς ή μη περί το έργο και την προσωπικότητα του συντάκτη τους. Εντάξει, πάντα εμπλέκεται στην εξομολόγηση το ηδονοβλεπτικό στοιχείο εκ μέρους τού αποδέκτη, αλλά εν προκειμένω δεν βλάπτει η ειδική εικόνα μιας μορφής, στα ανθρώπινα μέτρα της, αν και για ορισμένους (χριστιανούς) παραμένει στη συνείδησή τους στεγνά αγιοποιημένη.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/12/2006